Joxemiel Bidador, que tomou a Praza dos Burgos, lembra á pastoral Euskaldunak de Pamplona, pode pensarse que a Julia Fernández Zabaleta de 2024 é a continuación daquela década. Nin máis nin menos que Ihitz Iriarte e Irantzu Fernández, que están inmersos no proceso de elaboración da pastoral deste ano: “Bidador foi unha pastoral organizada por catro asociacións. Entre este catro atopábase o Zaldiko Maldia, unha Asociación Cultural da Zona vella de Pamplona, que aglutinou a un gran número de persoas. Logo, aínda que é verdade, inmediatamente despois diso comezou o taller de canto, que tamén veu xente do Zaldiko Maldiko e da pastoral, pero unha xente que xa estaba nesa pastoral xa tiña o seu taller de canto ou o que fóra”.

A pamplonesa Irantzu Fernández enxalza a Julia Fernández Zabaleta e dirixe a táboa Ihitz Iriart. Iriart é un xiberotarra de orixe, pero vive en Pamplona hai sete anos. É socio da asociación Zaldiko Maldiko, quen lidera o taller de canto anteriormente citado, que está na orixe da pastoral de 2024: “Se houbese outro punto de seguimento é que puido ver no imaxinario da xente o primeiro pastoral, e quizais o segundo, polo que é unha continuación tamén nese sentido”. Con todo, ao ser a segunda, Iriarte considera que aínda non se pode dicir que é un costume.

Pois, en calquera caso, hai unha particularidade destacable, segundo Iriarte: “Sobre o Bidador pastoral vai ser unha proposta moi diferente, porque cambiamos de escritor [Jon Alonso foi o primeiro, Mikel Taberna é esta vez] e a época na que se canta é diferente, mesmo actores e músicos. No momento da posta en escena penso que todos estamos diferentes, porque pasaron os anos. Está feito de persoas case dez anos máis tarde, hai un salto.”

No pastoral Bidador tamén apareceron sobre a táboa outros personaxes vascos de Pamplona, un dos cales foi Julia Fernández Zabaleta, polo que a elección do suxeito deste ano tamén é pioneira. Por casualidade ou por causalidad, do mesmo xeito que Julia Fernández, da pastoral de hai nove anos, este ano tamén cantará Irantzu Fernández.

Por que Julia Fernández Zabaleta? Foi unha muller
nada en Pamplona en 1898, concretamente na rúa Dormitalería. O seu pai foi organista da catedral e vivían en fronte. Cando era mozo se euskaldunizó, como se cree nun ano, e pronto comezou a dar conferencias. Convidouna a Doneztebe, por exemplo, a propia Euskaltzaindia. Tamén foi pioneiro pedagógicamente, xa que foi bolseira polo Concello de Pamplona a Barcelona para estudar con María Montessori. De alí regresou, adaptou o apreso e comezou a traballar como profesor. Tamén foi membro activo da Unión de Mulleres Abertzales (UTE) e nunca se cansou de reclamar a presenza da muller. Irantzu Fernandez, que fixo seu o personaxe de Julia, di: “Unha liña pedagóxica innovadora, por unha banda, o nacionalismo e o vasquismo, por outro, e engadindo a iso a reivindicación feminista… e todo iso na súa época… Ter unha figura así aquí e ser tan descoñecida… pero como é posible? A min paréceme que realmente esta muller merece unha pastoral e calquera cousa máis”.

Tamén tivo que ir ao exilio: “Non é que estas cousas se fagan soas e faias por tanto, non? Aí hai un perigo real… Sempre viña facendo fronte ao que viña”.

E por que en formato pastoral? Ese
era o obxectivo. No taller de canto, os participantes vían que aprendían e aprendían cancións e aumentaban o seu repertorio, pero eran conscientes de que se non o tivesen como espectáculo en Pamplona, non é demasiado sitio para gozar cantando na rúa. Os momentos da comida xorden de cando en vez, pero non hai moito costume de cantar na rúa, salvo en datas puntuais como Nadal ou San Fermín. “No seu día prohibiuse, e bo, creo que iso funcionou ben. Agora só está nos bares de música, o que significa que un taller de canto como o o noso non está feito para ser visto, senón que o obxectivo era que cada persoa que se atope nese taller aprendese máis no canto vasco para que se dese conta do vello e novo patrimonio que temos”, explica o guía do taller de canto.

Así as cousas, Iriarte levou a proposta ao taller de canto: “Imos facer un exercicio: unha pastoral”. A pesar de ter en mente, tiñan claro que, en principio, sen ter como obxectivo dar ao exterior, traballarían a pastoral e tomarían o tempo necesario. A maioría dos participantes animáronse a dar o si expondo a posibilidade de saír ao exterior.

Que achega a pastoral a Pamplona? Fernández non pensa tanto no
que dá á cidade, pero asegura que aínda que teña medo da duración, non se arrepentirá a quen veña: “Só con coñecer a esta muller tes algo que gañar”.

Ao mesmo tempo, quixo subliñar que o que vai facer a xente do lugar é que “é evidente que non somos profesionais, e iso ten encanto, é unha pastoral de casa. Aparecen, por exemplo, nunha cazaría ou nunha jelkada. E dis, como o conseguiremos? Bo, pois… ordenado. Temos xoguetes, non é unha montaxe tan grande, pero na nosa sinxeleza, ordenado”.

Ihitz Iriarte responde que o que trouxo a Pamplona dio o espectador, pero seguro que “un bonito recordo, como foi Bidador, algo que está na cabeza, algo que sabemos facer…”.

O director da táboa engadiu que a xente que se coñecía ao grupo polo taller de canto de Zaldiko
coñécese agora doutra maneira: “Hai un intercambio constante, necesario para que todo funcione ben, entender que hai que funcionar en grupo, que se ti fas ben o teu non é suficiente, hai valores que queren e non se integran… Non quero dicir que iso sírvalles para toda a vida, pero igual si”.

Ademais, a selección dos escritores de música e canto non se fixo ao azar: “Quizais se propuxo a unha xente que nunca participou na pastoral, para que non haxa máis pastoral para eles”. Iriarte defendeu que se deu a oportunidade a persoas novas, mulleres ou persoas que nunca escribiron para a súa pastoral, e que isto ten unha importancia especial.

Pamplonesa, atendendo á definición da autenticidade da arte de
Walter Benjamin, sinala que a existencia da autenticidade dependerá da súa aura. É dicir, a expresión artística será auténtica si ten aura, se responde aquí e agora a unha. Desta maneira a expresión artística só manterá a súa función social.

Neste sentido falou Iriart: “Sempre mesmo, non? Facer aquí unha pastoral, pero que sirva para a xente de aquí, con referencias de aquí. Aínda que iso sexa a maneira de que a xente senta máis próxima e máis próxima, porque sempre che relacionas máis co mundo que é teu”. O alieníxena non tivo problemas para obter a licenza de adaptación dalgunhas das características das pastorais “tradicionais” de Zuberoa: “Non funcionamos como en Xubero un jelkaldi = melodía, senón manter a mesma música ao redor dunha idea. Tamén se decidiu xogar musicalmente cos sons. Isto tampouco é algo habitual en si mesmo, pero hai unha ferramenta que utilizamos . Unha fanfarria fará as entradas dos azuis, así que as gaitas interpretarán as entradas dos vermellos, os malos. Cando estean todos xuntos, todos tocarán”.

Neste sentido, Iriarte explicou que a proposta de crear o seu propio ritual para a xente local é a de “dar continuamente informacións e códigos á xente, para logo volver dar esas referencias para convertelas nun rito”.

“Por suposto, estamos afeitos a que os actores entren e saian en Zuberoa con determinadas músicas. Aquí todo está adaptado a nós e iso é moi bonito”, engade Fernández. Todas as cancións que cantan ao longo da pastoral, salvo algunha melodía, foron creadas expresamente para a pastoral, o que enriquece a actuación.

Explicando as evidencias Con dez
anos Ihitz Iriarte participou por primeira vez nunha pastoral en Atharratz e noutras ocasións estivo desempeñando diferentes roles. En cambio, como director de táboa ou rejente nunca tivo contacto coas pastorais de Zuberoa. Non sabe si farao nunca, porque tivo unha proposta, pero está dubidoso: “Xustamente ten moitas contradicións co meu modo de ver a pastoral e non vaime a dar, por exemplo, como traballar nesta pastoral: poucos participantes, pero activos”. Iriarte reivindica que é calquera activo que participa nesta pastoral: “Claro, hai unha táboa coa última palabra, díxeno desde o principio, non podemos negociar todo o que estivo 30. En Zuberoa hai un centenar de actores, non podes participar como ti, a estes xa lles tocou coñecer a pastoral con outra forma comparada cunha pastoral do pobo de Zuberoa”.

O que non foi tan fácil foi o traballo do imaxinario. A maioría dos afeccionados da pastoral Julia Fernández Zabaleta dedícanse por primeira vez á pastoral: “Isto significa que hai que explicar moitos códigos: como funciona o pau, cal é a melodía, cal é a forma de cantar, que é a pastoral para que funcione ben a base, que é a pastoral… A porta vermella, a porta azul, por onde debes metela, non… Para os que tiveron a pastoral preto de pequena, e para os que pasaron o último ano, hai, hai evidencias.

Ao mesmo tempo, o descoñecemento achega algunhas vantaxes e os actores tiveron a oportunidade de facer propostas con menos limitacións: “Algunhas cousas son inocentes, pero polo menos a fonte para as propostas é aberta e algunhas ideas que se propoñen serven para ser aplicadas aquí”.

Ante o público, realizaron dúas veces a primeira sesión a semana anterior á publicación da Reportaxe e
emitirase por segunda vez o 12 de maio. Irantzu Fernandez falounos con entusiasmo de que aínda non fixeran a primeira sesión, cun punto de nerviosismo: “A experiencia que tivemos con Bidador, iso eu non cambiaría por nada. Eu non tiven este tipo de subidón…”. E Iriarte, entre risas: “Si, Korrika e Pastoral”.

“Daranse conta co público do que traballaron”, sinalou rexéntaa de pastoral. “O público tamén deberá cambiar e adecuar a súa actitude. A pastoral será máis longa que a anterior e é tamén moi interesante. Poderán participar, por suposto, porque as reaccións que se producen son parte da pastoral, pero eles tamén terán que adaptarse a esta nova pastoral. Non é que o público se eduque, pero en certo sentido si, por iso isto é político”.

Para que o resultado sexa de calidade, os participantes deron especial importancia ao personaxe e ao texto. “Tentamos deixar de lado o innecesario. A pastoral é sinxela e non imos encher Pamplona, pero imos cun bonito traballo de calidade para que a xente teña coñecemento de todo ese traballo”.

A parella quixo pór fin á charla cantando dous belos versos do pastoral Bidador:

Non podiamos enganarnos A
sinxeleza somos nós
os que
estamos a vivir pero fagamos a gargallada.

Nace aquí, crece aquí fóra de aquí non pode vivir E o que
merece a pena
expresalo
en eúscaro!