Seguimos exhumando os restos dos fusilados 80 anos despois do comezo da guerra. O último, de 14 presos fugados de Ezkaba, asasinados e enterrados polos franquistas xunto ao cemiterio de Olabe. En Euskal Herria, a última década foi a prioridade investigar as atrocidades cometidas na retagarda e devolver a dignidade a estas persoas condenadas ao esquecemento.

Pero se se recupera a memoria histórica do sucedido, é unha tarefa que hai que facer en conxunto. “A memoria histórica non é só a exhumación de cadáveres, senón tamén a recuperación de testemuños e espazos de guerra civil”, aseguraba Javi Buces, da Sociedade de Ciencias Aranzadi, no ano 2013, a piques de comezar as escavacións nas trincheiras do monte Belkoain de Aduna.

Ata que en xullo de 1936 levantouse e o 19 de xuño de 1937 os requetés da quinta brigada de Navarra colocaron o pemento no Concello de Bilbao, só pasaron 11 meses. Durante este tempo, as liñas de montaña de Gipuzkoa e Bizkaia enchéronse de trincheiras formando unha rede máis complexa do que se veu crendo até agora. Grazas a este sistema defensivo, o lehendakari Agirre creou o goberno e enfrontáronse ao ataque fascista:

...algúns camiñaban cara atrás dun lado
a outro, e moitos pensamentos
non podían levar o
pau da parede... /

Os versos escritos desde Kalamua ilustran a dureza das súas loitas. Pero pódese imaxinar aínda mellor vendo de cerca as trincheiras que se conservan na ladeira como serpes. Organizaron saídas a Kalamua e Akondia desde os pobos de ao redor para coñecer os restos da guerra. Na próxima Intxorta, en cambio, o Concello de Elgeta, coa colaboración do Grupo Cultural Intxorta 1937, abriu un parque temático.

Desde entón, as trincheiras de guerra tamén foron recuperadas noutras zonas do país. En Belkoain, mozos de Euskal Herria e de fóra do País Vasco, descubriron unha liña de máis de 200 metros. En Lemoatx tamén se basearon no traballo comunal para escavar os restos bélicos do cume do monte, grazas aos traballos realizados que puideron identificar os restos óseos vos dun miliciano morto. Na zona de Berango e Sopela expuxéronse os refuxios de formigón do famoso cinto de Hierro construído para defender Bilbao; no monte Kamaraka de Llodio aprécianse as trincheiras deste cinto, así como en Ugao-Miraballes e Larrabetzu. Percorridos de montaña, carreiras, centros de interpretación… Cada vez hai máis posibilidades de coñecer todo este patrimonio.

Non é unha simple curiosidade. Para facer un relato o máis fiel posible do pasado é imprescindible tomar conciencia do vivido na fronte durante eses meses de guerra, comprender en que situación pelexáronse uns e outros. O antropólogo Andrés Zarankin, que investigou a represión da ditadura militar arxentina, describiu perfectamente o obxectivo dunha escavación deste tipo: “Queremos crear unha memoria material, é dicir, convertela en algo físico, que poida entender doutra maneira que non sexa a palabra. É a memoria que podemos tocar, cheirar e vivir”.

A arqueoloxía xoga un papel moi importante en todo isto, aínda que non teña moita tradición nunha historia tan próxima. En decembro de 2014 I. Arqueoloxía da Guerra Civil Española Celebrouse un congreso na UPV/EHU. No mesmo, Alfredo González Ruibal, investigador do CSIC, reflexionou: “A arqueoloxía fai o mesmo que si vísemos por primeira vez algo que nos é coñecido e con iso xerar coñecemento. Para crear esa sensación hai que escavar ben, pero tamén hai que saber construír historias”.

Murugain: Guerra de 1936 e Idade do Hierro collidos da man

A de Murugain podería considerarse como a primeira trincheira escavada no País Vasco cunha metodoloxía arqueolóxica específica. Xa se sabía que neste outeiro, situada no límite con Álava e Gipuzkoa, existía un poboado da Idade do Hierro e restos da guerra civil. Por encargo do Concello de Aramaio e coa colaboración do Museo de Arqueoloxía de Álava, a empresa Ondare Babes iniciou os traballos en 2011 e realizou diversas campañas.

O historiador e arqueólogo Etor Telleria dirixiu estas escavacións: “En primeiro lugar dirixímonos aos lugares máis visibles, xa que na zona de Aramaio consérvase moi ben a muralla da Idade do Hierro. Fixemos grandes sondaxes de 20 metros cadrados e vimos que había unha depresión paralela á muralla, que era a trincheira”.

Diferenciaron as características de cada unidade estratigráfica ou capa, mediron a contorna a través da ferramenta a estación total utilizada en topografía e crearon imaxes tridimensionais co rexistro fotográfico obtido mediante a técnica fotogrametría. Con todo iso, púidose comprobar como se fixo o corte no solo e que lóxica seguían as filas das trincheiras: “Démonos conta de que a liña de defensa era máis complexa do que se pensaba, que tamén dispuña de trincheiras e refuxios que se comunicaban coa liña principal”, explica Tellería.

Este tipo de achados trastorna as conviccións de que a fronte republicana en Euskal Herria foi débil e improvisado: “É a teoría que escoitei desde que empecei a traballar, que as trincheiras se fixeron no último momento. Eu non sei si fixéronse con présa, pero si que se fixeron con ganas: escavar a roca do lugar coa piquita…”. Segundo explicou o arqueólogo, os zapadores e os enxeñeiros eran necesarios para construír este tipo de estruturas. En calquera caso, os resultados das escavacións mostran que os soldados tamén utilizaron os restos existentes para construír a trincheira, como o propio muro da Idade do Hierro de case 3.000 anos ou a cabaza utilizada como refuxio.

O alto de Murugain era estratéxico para evitar que os golpistas entrasen no Alto de Debagoiena, pero estas trincheiras non se escavaron de forma illada, nos montes de Jalindo e Gorbeia tamén son visibles. Os membros da Protección do Patrimonio realizaron rexistros en toda a comarca e comprobaron que todos os arredores de Otxandio, Arrasate e Bergara están cubertos de trincheiras.

O 31 de marzo de 1937, o xeneral Mola iniciou a ofensiva en Bizkaia e os arredores de Murugain quedaron en mans dos franquistas. As crónicas da hemeroteca son unha mostra dos combates que tiveron lugar estes días.O día no xornal vasco “Gorbea é nosa!” dicía en voz alta: “Os mouros que entraron na época do Gorbea foron arroxados”. Pola contra , A Voz de España afirmaba sen complexos que o “lume e o ferro” caído en Murugain deu ao cume un aspecto de volcán.

Como sufriron estas situacións os soldados alí presentes? A Telleria, o que máis lle interesa é esa “microhistoria”: “Sabemos moito dos movementos militares, todo está documentado e sabemos quen perdeu e quen gañou. O que agora queremos saber é como viviron os que alí estiveron, neste caso os do batallón Dragones”. Nas escavacións atopáronse obxectos que “humanizan” a guerra: latas de leite condensada e carne cocida, botóns, adoites dos pés, anacos de pel, lapis… Ademais, atopáronse numerosas municións, usadas xa na Primeira Guerra Mundial.

Granadas de man contra morteiros militares en Zubietamendi

Joxe Agustin Muguruza decatouse de que a análise das vainas e os fragmentos de explosivos non é un estudo de segunda categoría. Moveuse aquí e alá por puro interese histórico: En Saibigain de Urkiola, en Legutiano, en Intxorta… Di que xa hai tempo que os chatarreros andaron polas montañas porque hai obxectos que “pagan ben” nun mercado non regulado.

As granadas de man republicanas atopadas no Txaldatxur de Zubietamendi serían moi apreciadas neste mercado, pero afortunadamente estarán expostas en vitrinas no Concello de Lasarte-Oria. Muguruza é membro de Islada Ezkutatuak, un grupo que traballa para recuperar a memoria histórica da comarca. En 2013 lanzáronse a Txaldatxur en busca dos primeiros indicios e desde entón localizáronse polo menos 120 metros de trincheira e munición especial.

Sacáronse 22 artefactos de fabricación artesanal de explosivos dun centro de detonación da cidade. Trátase de granadas de tubos de fontanaría, moi usadas no contexto de 1936 e anteriormente, coñecidas como chourizos, churros ou cóbados. Probablemente foron manufacturados na fábrica de tecidos Brunet e Cía próxima. Non son pezas buxán oxidadas. Este achado mostra os mediocres medios cos que os republicanos se enfrontaron ao levantamento militar.

Txaldatxur atopábase nun vértice da fronte de Andatza, “esa fronte mantivo durante moito tempo a Gipuzkoa en mans dos republicanos”, di Muguruza. O informe Percorridos da Memoria, elaborado por un grupo de investigación da UPV/EHU a petición do Parlamento Vasco, recolle estas zonas na lista de lugares de “memoria de guerra”. Alí estiveron os socialistas do batallón Amuategi, os de Eusko Gaztedi, os anarquistas, o comandante Kandido Saseta, o euskaltzale Koldo Mitxelena…

Ao comezo da guerra, a xente non estaba preparada, segundo Muguruza, “por iso as trincheiras de Intxorta e as de aquí non son iguais”. Esta diferenza tamén se puxo de manifesto ao inventariar o material doutra trincheira atopada no campo fascista: proxectís aerodinámicos, novas vainas, numerosas latas de atún… Molarena era un exército profesional. Tamén apareceron construcións que informan sobre a vida cotiá. Mentres traballaban, os membros de Islada Ezkutatuak observaron un buraco que atravesaba, e cando empezaron a escavar, sen munición, sacaron nas súas garras cravos no canto de cravos. “Ao principio foi un flash, logo démonos conta de que eran uns inodoros que unían as madeiras con estes cravos”.

A xente quere saber que pasou

Os axentes que actúan na iniciativa popular e nas administracións teñen claro que a recuperación das trincheiras non tería sentido se non se tenta difundir ese patrimonio na memoria colectiva: “Nós non queriamos ter un grupo de arqueólogos que pasase un mes no monte e logo péchase no laboratorio”, di Etor Telleria. O Concello de Aramaio tamén lles propuxo un proxecto aberto para realizar escavacións en auzolan: “Ben coordinado pode dar bos resultados, a través da participación conseguir sensibilizar á xente sobre o patrimonio do pobo”.

E que é o que fai que unha persoa entre nunha trincheira de fai case 80 anos? Que sente? En palabras de Joxe Agustin Muguruza, a xente quere saber que pasou: “Unha cousa son as bandeiras e as bágoas, e outra ver o que pasou. Os soldados puxéronse furiosos, e un deles díxome: “Como nos gañaron eses repugnantes?”. Ese sentimento pasou de xeración en xeración, pero ninguén nos explicou o que pasou e agora a xente quere saber iso”.