Aínda que se trata dunha zona protexida, o debate sobre a explotación do petróleo na selva de Yasuni chegou en abril á Asemblea Nacional de Ecuador, onde Cabodevilla presentou o libro, a pesar de que un xuíz de Quito tentou prohibilo. En outubro, a Asemblea autorizou a súa explotación, o que teme que poida provocar a desaparición da poboación de Taromenane, que vive nunha selva pecha. Denunciou o cinismo dos políticos e insinuado que se permiten por interese os asasinatos entre as localidades de Taromenane e Huaorani.

O seu libro fixo moito ruído; probablemente non o esperabas.

Non, levo case 30 anos en Ecuador [acabo de ser destinado á igrexa de San Antonio de Pamplona], e é a primeira vez que hai unha reacción deste tipo. A decisión do xuíz de prohibir a publicación do libro foi desproporcionada. O alboroto ten que ver coa situación que vive actualmente Ecuador: é a primeira vez que sente unha especie de tensión entre a sociedade e o Goberno. A pesar de que o Goberno non o ía a explotar, tomou a decisión de entrar nun terreo de Yasuní e a resposta social foi bastante grande.

O intento de prohibir o libro chegou o mesmo día da presentación, e esa mesma noite o presidente Rafael Correa púxose en contacto contigo.

Hai tempo que non se prohibía ningún libro en Ecuador, e estámolo presentando na Facultade de Ciencias Sociais de América Latina, no corazón da intelixencia ecuatoriana. Á presentación do libro reuniuse unha multitude de persoas que inmediatamente entenderon que a medida de impedir o libro era excesiva. Ademais, suporía botar máis leña ao lume que xa estaba acendido coa Lei de Comunicación do Goberno de Ecuador, coñecida como a Lei da Mordaza. Por tanto, o Goberno non quería ter problemas cun misioneiro, senón que fixo circular unha nota de prensa na que xustificaba a súa responsabilidade na prohibición do libro. É máis, esa mesma noite o presidente e un ministro chamáronme por teléfono, negando que a prohibición fose unha medida política, e asegurándome de que era unha decisión xudicial, independente. Correa confesoume que a decisión do xuíz parecíalle un fermoso erro. Foi moi amable comigo e pediume que defendese até o final a miña opinión sobre Yasuni. Respondín que así o faría.

Tras a polémica, tiveches que volver a Pamplona, ao anonimato, aos labores sacerdotais. De lonxe, que sensación tes do que viviches en Ecuador?

Neste momento doeume ter que volver a Pamplona. Porque en Yasuni hai un problema serio e este libro confundiu as relacións entre os huaorani e os misioneiros da zona onde se producen as masacres. É coma se arroxaría unha pedra a un estanque, e márchome inmediatamente despois de habela arroxado, aínda que sei que a pedra que arroxei vai afectar aos meus compañeiros. Si, o regreso fíxoseme duro, pero teño que estar aquí.

O Goberno decidiu abordar a explotación do petróleo nas zonas protexidas de Yasuni e en Ecuador todo o mundo fala de “pobos non contactados”. Pero aínda non se fixo un estudo exhaustivo sobre a situación destes indíxenas que viven illados.

Todas as sociedades teñen este tipo de contradicións. O tema dos pobos sen contacto vén de lonxe. O bispo Alejandro Labaka, por exemplo, foi asasinado en 1987 xunto á modelo Inés Arango por un dos dous grupos, que lle atacaron con lanzas. En 25 anos só os misioneiros fixemos un seguimento sistemático destes pobos. En definitiva, hai dúas razóns principais: en primeiro lugar, o racismo está arraigado na sociedade ecuatoriana e os indíxenas da selva son moi mal vistos. Doutra banda, os grupos escondidos viven no medio do mapa do tesouro: viven nun leito petroleiro e este Goberno, e os anteriores tamén, fixeron crer á poboación que co petróleo pódense resolver todos os problemas da pobreza. En consecuencia, os indíxenas do interior da selva renunciarían ao desenvolvemento. Pero iso non é así. Comezaron a explotar o petróleo a finais dos anos 60, pasaron 50 anos desde entón, e non saímos da pobreza, nin chegamos aos niveis de riqueza que mandan os gobernos. Con todo, este argumento convence á xente. Algunhas persoas consideran inxusto que gran parte da selva estea dominada por eles, xa que a selva é común a todos os ecuatorianos, pero a xente de Ecuador non coñece as leis internacionais: un grupo orixinario, que vive alí antes de que se forme o Estado, ten dereito sobre esas terras.

Hai uns anos, Rafael Correa solicitou unha axuda económica internacional para evitar que Yasun explotásese.

Si, pero eles deron forza á conservación da selva, á parte ecolóxica. Pedíase diñeiro para manter esta zona fóra dos efectos do petróleo. Persoalmente, paréceme que a ecoloxía é moi importante, pero aínda máis importante son as comunidades humanas. Os indíxenas escondidos non só viven en Ecuador, senón tamén en Perú, en Brasil, en Paraguai, e deberían ser declarados Patrimonio da Humanidade. Na medida en que sexan completamente orixinais, por vivir alí durante miles de anos, todo o mundo debería defendelas. Cando Correa pediu axuda á comunidade internacional, non prestou moita atención aos grupos sociais. A xente está moi equivocada coa visión da selva: Yasuni non é unha selva virxe, senón un terreo feito aos moldes do home, un bosque sementado. Ensínanche que os indíxenas sempre participaron na selva e asegúranche que estes chontas plantáronos alí, que esas palmeiras tamén as puxeron eles, que detrás dese cedro estaba a horta do avó... Vista desde fóra, a selva é unha zona repentina, chea de árbores, desordenada. Si fixásemonos/fixásemosnos no punto de vista dos indíxenas, entenderiamos mellor quen é a propiedade destes territorios.

Os indíxenas que se esconden preséntanse de forma romántica como seres que loitan encarnizadamente contra a civilización occidental. Está vostede de acordo con este punto de vista?

No caso de Ecuador non é así. Trátase de grupos do mesmo tronco que sobreviviron porque se afixeron a vivir nun anaco de selva que estaba no lugar máis escondido, nunha zona máis pobre de alimentación, afastada dos grandes ríos, con pouca pesca, sen terras fértiles/fértiis, nuns outeiros que son difíciles de atravesar. Por iso libráronse, porque viviron nunha zona que ninguén quixese. Estes pobos evolucionaron nos seus xenes, tal e como o escribiron na súa tradición cultural, porque viviron alí. E por iso, cando os invadiron, defenderon apaixonadamente os seus territorios. Á parte disto, son pobos con moita curiosidade. Durante séculos foron espiadas por xentes dos arredores, que lles roubaron ferramentas de traballo como coitelos, machadas ou cubos de aluminio, xa que a súa cerámica é moi fráxil e fráxil. Colleron moitas plantas que non coñecen doutras hortas, e plantáronas nas súas. Por tanto, non é que renuncien a todo o externo, senón que queren defender os seus territorios. E saben perfectamente que a morte lles chegou por fóra, por iso andan con moito coidado.

E como prevé a súa situación actual, cos seus territorios cada vez máis reducidos?

Na miña opinión, a situación é moi grave. De súpeto a selva queda moi pequena. Están a subtraer as súas vivendas con grandes mordeduras, xa que cada bloque de petróleo ten unhas 200.000 hectáreas. Os territorios foron moi limitados, e non só os dos taromenanes, senón tamén os dos huaoranes. E por suposto, os pobos que antes compartían unha gran parte da selva deben loitar agora por un territorio moito máis reducido. Aí empezan os problemas.

No libro faise unha crónica dos asasinatos entre taromenanes e huaorani en marzo deste ano, coma se dunha morte prevista tratásese. Que podía facer o Estado para impedir estes asasinatos?

Esta traxedia ten dúas pasaxes. Na primeira, un grupo de indíxenas sen contacto (os taromenanes) matou a unha parella de huaorani que vive na súa liña fronteiriza, porque o home entraba nos seus territorios e a súa presenza molestáballes. No segundo parágrafo produciuse unha vinganza: Coas carabinas compradas na cidade de Coca de Orellana, decenas de membros do clan dos taromenanes indíxenas foron asasinados. As Huaoranias son máis numerosas, teñen armas de fogo e son máis poderosas. Nós pedimos ao Goberno que negociase cos huaorani, porque sabiamos que viría a vinganza e porque era obrigación do Goberno negociar. A lei obriga a que o Estado defenda os pobos ocultos e á sociedade civil que os rodea. O plan fallou, e dado que os taromenanes non teñen personalidade xurídica, o Estado é o responsable destes asasinatos. Eu recomendei ao Goberno que non houbese vinganza, que indemnizase á familia huaorana agredida, pero argumentáronme que a lei ecuatoriana non contemplaba esta situación imaxinaria, e 25 días despois, crendo que os huaorani tiñan todo o dereito a vingarse, atoparon a cabana dos taromenanes e produciuse unha masacre.

Segundo esa lóxica, si o Estado non fai nada, o seguinte paso será a vinganza dos taromenanes…

Exactamente. A cuestión é que non sabemos cantos quedan. O asasinato foi espantoso, case todos os membros do clan foron cribados de balas. Ignoro a forza que teñen para volver reunirse e levar a cabo a agresión, para recuperar ás dúas nenas que lles roubaron. Pero esa é sen dúbida a dinámica da violencia, que se repite e multiplícase. E os huaoraníes que cometeron o ataque non recibiron ningunha sanción, o Estado non fixo nada, e cren que a súa acción é lexítima. É máis, volveron á rexión dos taromenanes para acabar cos sobreviventes, aínda que non o conseguiron. O modo máis eficaz de non vingarse é matar a todos os inimigos, sábeno moi ben.

Están os taromenanes a piques de desaparecer?

Este clan, si, foi destruído case por completo. Viven en grupos de entre 30 e 40 membros, independentes entre si, que a miúdo non teñen contacto entre eles. Non creo que os sobreviventes dese clan sexan capaces de crear un novo clan. A maioría das mulleres e dos nenos morreron, só algúns homes sobreviviron. Que solucións teñen? Terán que atopar un sitio noutro clan, pero para eles é moi difícil porque os clans, a miúdo, son rivais. Poden matalos nun intento de aproximación. Penso que a situación dos sobreviventes é crítica e dramática.

Tendo en conta os últimos acontecementos, cre que chegou o momento de contactar con eses pobos?

Iso está prohibido polas leis internacionais, agora hai que facer un traballo de protección. Hai que paliar a violencia que viven nas fronteiras do seu territorio. O petróleo e a supervivencia dos pobos ocultos non me parecen incompatibles. Ecuador debería cumprir as súas leis, simplemente. Se se quitasen a violencia que sofren, estes grupos aumentarían as relacións. Deberían tomar a iniciativa eles mesmos. Con todo, se a situación persiste, atreveríame a dicir que o final dos pobos escondidos está moi preto.