Os meus pais, tanto biolóxicos como políticos, que estiveron preto da miña vida, viviron intensamente e de primeira man as folgas de 1976 en Vitoria-Gasteiz. Sempre me destacaron dúas características do movemento de folga dos meses, que están intimamente unidas. Unha, unha forma de organización baseada na asemblea: que promove a participación e a democracia directa, onde o representante da asemblea podía ser destituído en calquera momento pola propia asemblea. O outro, o carácter procesual da folga, dun proceso de politización. A inmensa maioría da xente que acendeu Vitoria-Gasteiz en tres meses era unha formación política e sen experiencia militante, submisa e contenta co poder. Con todo, aos poucos esa multitude foi desenvolvendo a súa propia voz: a voz individual, para compartir entre iguais nas asembleas; a voz colectiva, para desobedecer aos maiores. Unha “escola anticapitalista”, á fin e ao cabo, tal e como me fixo notar hai tempo un dos traballadores que aparecen nas imaxes da época da película (a película intercala imaxes reais daquela época, de forma apropiada).

Opción Perdida

A forma e o proceso son, na miña opinión, o tesouro político máis substancioso daquela loita; e non hai nin rastro deses tesouros na película. Algo de modelo organizativo, sobre todo no momento da asemblea inicial. Case nada do proceso. Os autores da película perden unha gran oportunidade. Os acontecementos sucédense ao redor da relación amorosa dunha moza parella e á familia de clase media da moza: historias que non achegan nada á película. Por que non aproveitar outras historias para este traballo de devanado? Podíase acoller a unha familia que vivise en aluguer unha única habitación de piso para pais e fillos, xa que, por exemplo, era unha situación habitual entre os traballadores de entón. Ou por que, aínda no caso dunha parella, durante as folgas non cambiaron de valores e actitudes máis interesantes as vivencias de dúas deses homes e mulleres?

A película 3 de Marzo mostra a portada das folgas de Vitoria-Gasteiz: houbo folgas; houbo un seguimento masivo nun momento determinado; a policía cometeu unha masacre —unha masacre encarnizada e ben representada—; non houbo recoñecemento, reparación ou xustiza no futuro. Unha portada importante que debemos seguir reivindicando e lembrando, sen dúbida. Pero a beleza (po)ética e a potencialidade política máis profunda da loita quedou esquecida.

Máis aló das trincheiras gañadas

Unha inxusta matanza, cinco mortos, impunidade do poder. As trincheiras do relato que non só en Álava, senón tamén en Euskal Herria, que case ninguén cuestiona. Ganancias derivadas de anos de loita. A película recolle todo iso. Os que gañaron son moitos, pero os que temos que gañar non son poucos. E a película non achega nada, non arrisca nada sobre as claves que hoxe se disputan ou que non son aceptables para o poder.

O feminismo de Vitoria-Gasteiz está a loitar por visibilizar a participación das mulleres no movemento de folga e conseguiu multiplicar a súa visibilidade nos últimos anos. Dunha época a esta, tamén piden á nai que relate as súas vivencias, até entón só ao seu pai. Este ano acábase de presentar un libro que recolle os testemuños das mulleres. Aínda que suxira algo, a película non fai xustiza a esas loitas de entón e de hoxe.

Segundo a película, os impulsores da matanza do tres de marzo son os militares franquistas de Madrid, nostálxicos da ditadura. Con todo, foi un grupo de empresarios vitorianos os que acudiron a Madrid a pedir que os folguistas se sentisen máis fecheiros que antes. O presidente de Forjas Alavesas, Pedro Luís Aguirre. A matanza produciuse tres días despois.

Na película, a posición dentro do poder de “cambiar algunhas cousas para que nada cambie” sae derrotada o 3 de marzo fronte aos inadaptables franquistas. Pero teña coidado. O 3 de marzo non reflicte a postura da ditadura do pasado, senón a da democracia actual. Os que lideraban a transición estableceron o límite vermello para o novo escenario democrático a través dos asasinatos, non os que estaban en contra da transición pola dereita. Martin Villa dixo: “Houbo que matar a cinco persoas para atar ao resto en cadea curta”.

Martín Vila e Manuel Fraga

Pódese pedir á película e aos seus autores que se arrisquen nesas trincheiras sen gañar? Esta é a pregunta que me fago. E creo que si, porque os autores buscaron e atopado, e non pouco, axuda, protección e lexitimidade nalgúns movementos populares vitorianos que loitan por gañar esas trincheiras. Símbolo da Asociación 3 de Marzo. Nese sentido, pareceume doloroso e feo non facer ningunha mención directa a Martín Vila e Manuel Fraga. Quizais os principais responsables políticos da masacre, e especialmente odiados en Vitoria. Hai que lembrar que na campaña para xulgar a Martín Vila están inmersas varias asociacións do Estado español, incluída a Asociación 3 de Marzo. En canto á fragata, que estaba representada na estrea da película, interpretada por un actor galego, por que decidiron retirala da película?

A película que hai que ver, si. Desde unha mirada crítica e valorando as que mostra. A película pode servir para reforzar as trincheiras gañadas. Pero no relato e a alma das folgas de Gasteiz aínda temos que buscar e crear noutro sitio o que temos que gañar.