Descubrimento

Hai uns meses, os papeis do antigo académico Aingeru Irigarai (1899 – 1983) chegaron ao Arquivo Real e Xeneral de Navarra. Mentres o mirabamos e catalogabámolo, apareceu, entre outras cousas, unha antiga doutrina anónima cristiá manuscrita que dicía na cuberta "Procede de Eulate".

"Se isto é así, estou ante unha xoia", pensei. Téñase en conta que en 2002 apareceu o XVIII e XIX de Artaza. A doutrina do século XXI era un trocito da doutrina do eúscaro de Améscoa, un testemuño único e escaso.

Pois empeza a ler e… á miña poza, como os soños tolos! Era unha copia manual da doutrina que o guipuscoano Juan Irazusta publicou no século XVIII. Interesante si, pero en absoluto o eúscaro de Améscoa. Probablemente por iso Irigarai non lle deu unha importancia especial.

Pero as páxinas do texto avanzan e, de súpeto, hai unha pausa. A partir dun momento, o escritor utilizou outra tinta, outra pluma. Outra escritura… e outra linguaxe! Que fala especial, que comparte as características de Navarra coas de Occidente (Bizkaia, Gipuzkoa e Araba)! Iso si, esa podería ser, polo menos, a palabra daquela hora de Eulate.

Autor

O primeiro traballo é saber quen escribiu este texto anónimo. Ao ser un texto relixioso, o autor podería ser humilde. Colaboraron nesta obra os libros parroquiais. Nestes libros os párrocos apuntan a man os bautizos, as vodas, as defuncións, etc. e asínanos. Bastaba, pois, comparar a escritura do noso texto coa dos sacerdotes que escribiron durante séculos nos libros da parroquia de Eulate.

Eureka! A letra é, sen dúbida, de Juan Miguel Gartzia de Bakedano. O autor naceu en Eulate o 15 de maio de 1739. O seu pai era de Eulate e a súa nai, falecida ao parto, de Larraona. Os avós tamén da zona. O pai casou con outra muller de Eulate e tiveron máis fillos. Despois matou ao seu pai e a madrastra casou de novo. Infancia difícil, de Bakedano.

Estudou gramática no estudo de gramática de Estella, Teoloxía en Vitoria e Filosofía e Moral en Calatín. En 1761 obtivo un capelán no seu pobo natal, logo na igrexa de Larraona, de onde saltou a Álava. Desde 1767 percorreu as parroquias de Urabain e Bikuña. Posteriormente regresou á parroquia do seu pobo natal, ata que en 1796 renunciou a ela por problemas de vista e reuma. En calquera caso, non tivo boa relación cos fregueses nin coa familia. Faleceu o 18 de decembro de 1820, aos 81 anos, e enterrou a ermida na igrexa de San Juan Bautista da localidade.

O cinco folios do documento de eúscaro de Eulate son, por tanto, unha folla de ouro para coñecer o eúscaro dos séculos XVIII e XIX de Amescoa. Ademais, como hai algunhas características lingüísticas específicas no texto de Artaza que mencionei antes e que pertence á mesma época, agora podemos saber máis seguro que se utilizaban realmente en Améscoa. Pero estas características lingüísticas do texto non son, evidentemente, exclusivas de Améscoa. A súa extensión espacial e temporal é diferente.

Así, canto máis estendida xeograficamente, estas características son máis antigas. Algúns, os máis antigos, estaban entón estendidos por todo o oeste: en Bizkaia, en Álava e, en gran medida, en Gipuzkoa, así como na linguaxe de Burunda, hoxe en día vivo. Así, no noso texto, cando unha palabra termina na e logo engádese –a, a reunión de ambas fai (e logo case): É de Virginia, porque é Birgina +. Algúns verbos como ‘voso’ e zen’, ou palabras ben (e non ben) van na mesma liña, enlazando coa extensa Eulate occidental. Unhas poucas características, máis recentes que as anteriores, en cambio, utilizábanse en Bizkaia non, pero en Álava e en Gipuzkoa; por exemplo, cando se necesita plural, a aparición do singular: mundu gucico gauza ac norc ein du? (‘du’, ‘ez ditu’). Outras só as atopamos en Burunda, La e Amescoa, como a ausencia de ñs: gainen (e non gañen).

Na palabra de Amescoa hai, por suposto, trazos que se afastan do oeste e que son de todo o leste, ou que son só navarros, pero non moitos. Non son, por exemplo, e Irugarna tamén son sincopas como a ‘terceira’.

As características propias de Améscoa Alta parecen no noso texto *que só aparezan as formas verbais da serie con forma (draut e non digo), así como a evolución que tiveron esas formas verbais, convertendo en “didazula” as formas de entender. Así mesmo, utilizar os nomes dos verbos –tzaite, que son occidentais (especialmente os alaveses) en palabras longas: ‘ofrezitzen’ zaiten.

En definitiva, esa mestura oriente / oeste define a linguaxe de Amescoa de entón. As características máis antigas chegaron a Eulate por ambas as caras. Con todo, os que se crearon máis recentemente chegaron a un nivel inferior e sobre todo polo oeste. A partir dun momento, a súa linguaxe mostra un illamento ás influencias externas: non eran as características máis recentes creadas a partir do século XVII tanto no leste como no oeste chegaron a Eulate: conservarase a antiga. Ademais, parece que xurdiron unhas características propias. O illamento e as innovacións propias poden demostrar que o eúscaro xa estaba en declive.

Eulate euskaldun

Falei do declive do eúscaro e é valioso para coñecer esa saúde. Demostra que a finais do século XVIII e principios do XIX os vascos existían en Amescoa, aínda que probablemente eran bilingües e o eúscaro estaba a apagarse. E é que, grazas a outras fontes, sabemos que en 1800 Fernando Albizu Iturmendi de Aranarache considerouno axeitado para dedicarse á cura, entre outras cousas porque sabía eúscaro. Deste xeito, non cabe dúbida de que os nosos autores traían o eúscaro de casa, porque a súa familia era de alí, e cando estivo en Álava utilizouno tamén nas súas parroquias, que entón eran euskaldunes.

En Amescoa, Larragoa parece ser un pouco máis erdaldun, pero Eulate, coa súa gloria con Burunda ou, mellor, puido manter a lingua. Pola súa banda, o príncipe Bonaparte escribiu a Bruno Etxenike o 7 de abril de 1863 unha carta (traducida do francés): "Aseguráronme que en todo o partido de Estella só nos seguintes pobos de Améscoa Baixa hai persoas que aínda falan euskera: Eulate, S. Martin, Ekala, Bakedao, Zudairi, Gollano, Urra, Barindano, Artaza".

Este documento non só nos ensinou como vivía o eúscaro en Eulate, senón que nos axudou a saber como era ese eúscaro. Quen queira ler o propio texto, ou saber máis en detalle dos aquí mencionados, pode acudir a longo prazo duración do artigo que saquei leste mesmo ano no número 68-1 da revista Euskera, dispoñible en internet.

Un fragmento do texto que se traslada á ortografía actual.

Señor Xesucristo, señor Jangoiko ta gizon berdaderua, eu mesmo crriador e redentoria: por todo iso, e sobre todo o que estás a perder, arrepentido, señor, arrepentido de todo ese corazón absolutamente honesto. Emaite draut hitz ez du ofendatzeko, eta konfesatu ta kunplitzen daite penitentzia, eta apartatzaite bekatua: E ofrézalle a miña vida, as miñas obras e traballos, xunto á súa Paixón Santa, para a miña satisfacción como bolseiro. Teño a esperanza de perdoar a todos, e de mandar a Emon para que me ordene a graza.