Ezkerra eta eskuina bera direnean


2019ko abenduaren 08an
Argazkian ezkerte zuria. Eskuinerantz hazten da.

Zientziak zerbait baldin badakar, hori ulermena da. Ulermena komunikazioan. Gauzak izendatzeko eta esateko plaza komun bat sortu beharra. Landareen eta gainontzeko bizidunen kasuan bi hitzeko sistema hautatu zen eta tokian tokiko izenen gainetik edonork, berezko duen hizkuntza dena delakoa izanda ere, bi hitzeko izen horiekin ulertuko du nor aipatzen den. Adibidez, kuia arrunta izendatzeko Cucurbita maxima erabiltzen da. Lehena generoa da eta bigarrenak genero horretako zein espezie den adierazten du. Espeziearen barruan azpiespezieak, barietateak, kultibarrak, hibridoak eta abar ere izan daitezke, eta horrek izen bikoitzeko sistema atzetik osatzen du. Honekin izendapenaren zehaztasun ahalik eta zorrotzena bilatu nahi da. Adibidez kuia Cucurbita maxima bada, potimarron kuia Cucurbita maxima Duchesne ssp. maxima cv. maxima ‘Red Kuri’ da. Eta egia da, zehaztasunaren atzetik joanda galtzeko arriskua dago, edo izenekin erotzeko. Ikerketan sakontzen den eran, landareen izenak aldatu egiten dira. Lehen genero batean sartzen genuena orain beste batean ikusten dugu. Landare batzuetatik berriak ere sortzen dira, hibridatze naturalez edo guk geuk sortuak; loreen eta barazkien baratzeetarako, adibidez. Izenen saltsa horretan erabakiak hartzen dituztenek ez dute lan makala! 

Antzera ibiltzen dira landareen deskribapenak egiteko, denok ulertze aldera, oinarriak adosten eta ituntzen. Landare bat nolakoa den azalpenak emateko eta hartzeko garaian ere elkar ulertu beharra dugu.

Deskripzioak eta azalpenak ikusten dugunari buruzkoak dira, batez ere; begikoa da nagusi. Bakana da beste zentzumenen erabilera –usaina, entzumena...–. Beraz, zer ikusten dugu?

Igokariekin bada istorio polit bat. Landare igokariek igotzeko era askotako trikimailuak dituzte. Azpikoari heldu eta luzatzeko batzuk kiribilak ematen dituzte (adibidez, ilarrak, Pisum sativum), beste batzuk sustraitxoak (huntzak, Hedera helix), baita bentosak ere (huntza japoniarrak, Parthenocissus tricuspidata). Zenbaitek hazteko aihena dute landarearen muturrean eta aihen hori da heldu behar duenari bueltak emanez luzatuko dena, aparteko organo berezirik gabe. Aihenaren hazkundea azaltzerakoan botanikarien artean itunduta dago gainetik begiratuta aihenak erlojuaren orratzen martxa badarama eskuinerantz hazten dela esan behar dela; eta alderantziz hazten bada ezkerreranzkoa dela. Eskuinerantz hazten dela esaten den horietan landareari berari begiratzen badiogu gure aurrean ezkerrez aurrera igotzen da, edonondik begiratuta ere. Adibidez, atxaparra esaten diogun landarea, Lonicera spp. horrelakoa da. XX. mendean lupulua (Humulus lupulus) egin zen Gipuzkoako herrietan ezker-aihena esaten zaio. Botanikarientzako eskuinerantz hazten dira, “dextrórsum” dira. Era berean, botanikarientzako ezkerrerantz hazten diren Convolvulus arvensis eta Calystegia sepium, euskaraz ezkerte beltza eta ezkerte zuria dira; eta biak ala biak eskuinaz aurrera hazten direla ikusten dugu.

Botanikariek zehaztuta daukate, baina euskaraz bizi garen euskaldunontzako ezkerra eta eskuina gauza bera da. Agi danean.


Kanal honetatik interesatuko zaizu: Landareak
2024-03-25 | ARGIA
Baserrien zurezko egiturak berritzen ikasteko programa martxan jarri dute mugaz bi aldeetako erakundeek

"Baserriberri" du izena programak eta langabezian diren Euskal Herri osoko 12 ikasleri zurgintza formazioa emango die, erortzear diren baserriak berritzen ikas dezaten.


2024-03-25 | Jakoba Errekondo
Ginkgoaren irrimurrika eta barre ttikia

Burua dardaratu eta ikaratu zigun ginkgoak (Ginkgo biloba). Lizar-makila denboran ginkgoa aspaldi galdutako zuhaitz espezietzat jotzen zen. Bere hostoen fosilak ezagutzen ziren, beste arrastorik ez.


2024-03-25 | Garazi Zabaleta
Hazien liburutegia
Liburuak eta haziak, aberastasun publiko

Urteak dira Nafarroan eta beste zenbait tokitan hazien liburutegi proiektuak martxan dituztela. Hazien liburutegiak, liburuen liburutegietan. Euskal Herriko Hazien Sareak antolatutako hitzaldi batean izan zuen egitasmo horien berri Ane Leturia Delfrade Antzuolako liburuzainak,... [+]


2024-03-25 | Iñaki Sanz-Azkue
Ospea ez da beti ona

Euskal Herriko muskerren artean ez da handiena, baina ziur asko, bai ezagunena. Musker berdeak, izenak dioen moduan, gorputz berdea du oso, eta ugal garaian, buru eta lepo aldea urdinduak izan ohi ditu. Gainontzean, puntu beltz txikiz osaturik izaten du gorputza, baina bere... [+]


Hazien lezioak, lan produktibo eta erreproduktiboak bereizteaz

Haziekin hamaika metafora eta hitz joko egin dira. "Zerbaiten hazia izan", "proiektu baten hazia erein", "etorkizunerako haziak"... esamoldeak ezagun zaizkigu. Zerbait berezia dute haziek.


Eguneraketa berriak daude