Argi kutsadura: Gaua lapurtu digute
Iruñeko planetariora bisita egiten duten haur askok, sabaian izarrak ikustean, ez dakite izar horiek zeruan ere badaudela. Planetarioan sortuak direla uste dute, eta han besterik ezin daitezkeela ikusi. Bigarren ustea ia zuzena da, Iruñeari eta beste edozein hiriri dagokionez behintzat: zeruko izar gehienak geure argiz estali ditugu. 90eko hamarkadan hasi zen argi kutsaduraz hitz egiten, eta gaur egun elkarte askok bihurtu dute kezka hori beren aldarri. Astronomia zaleek eta ekologistek, batik bat. Gaiak lotura zuzena dauka bien helburuekin, ikusiko dugunez.
Fernando Jauregui Planetarioko astrofisikariak eman digu bertara joaten diren umeen berri. Jauregui, zenbait kiderekin batera, argi kutsaduraren aurka lan gehien egiten duenetakoa da Euskal Herrian. Hala, Planetarioko web gunean (www.pamplonetario.org) informazio ugari aurkituko duzu argi kutsaduraz. «Haren definizio asko eman daiteke -dio Jaureguik- eta zabalduenetako bat hauxe da: gauez zeruak giza-ekintzaren ondorioz daukan distira».
Gauez argia eduki nahi badugu, argi kutsadura saihestezina da. Alternatiba bakarra guztiz ilunpean egotea litzateke, baina inor ez da halakorik eskatzen ari. «Helburua ez da hori, saihets daitekeen argiztapenaren aurka egitea baizik». Argi asko igortzen dugu alferrik zerura eta hori kenduta, argi kutsaduraren ondorioak nabarmen leunduko lirateke.
Gehiegizko argiztapenak arrazoi bi ditu. Batetik, argi-iturri asko desegokiak dira. Bestetik, asko ipintzen ditugu, eta potentzia handiegikoak. Lehenbizikoari dagokionez, farol edo kaleargi biribilak dira beharbada adibiderik ezagunenak, baina ez bakarrak. «Kaleargi mota ugarik argi asko bidaltzen dute zuzenean zerura, beren zeregina bete gabe. Guztiz alferreko argindarra da, guztiok ordaintzen ari garena eta gainera kutsadura sortzen duena».
Izan ere, gauez ondo ikusteko behar dugun argi kopurua sobera ezaguna da eta faktore fisiologikoen arabera neurtuta dago: «Begiak badaki argi kopurua neurtzen. Ninia zabaldu egiten da argi gutxi badago, eta asko dagoenean berriz, itxi. Gizakion gaueko ikusmena, hain zuzen, ninia guztiz zabalduta egoteko diseinatuta dago. Jakina, ez dira berdin pertsona zahar baten ninia eta haur batena. Azterketa batzuk egin dira, eta neurtu egin da zein argi kopurutik aurrera hasten den pertsona zahar baten ninia ixten. Hortik aurrerako guztia alferrikakoa da. Begia bera ari baita argi gehiago sartzea galarazten». Neurketa horiei men eginez, adituek aspaldi ezarrita dute zenbat argi behar den leku desberdinak argiztatzeko: merkatal guneak, etxe guneak, industrialdeak... Baina ez da beti muga errespetatzen.
Bada besterik. Dagoeneko ezaguna da gauez argi gehiegi egoteak zenbait animaliari egiten dien kaltea, intsektuei batik bat. Baina ez haiei bakarrik: hegazti eta ugaztunak ere ari dira gure argi faktura ordaintzen. Gure osasunari egiten dion kaltea aztertzen ari dira, halaber. Gaia berri samarra da, eta are berriagoak ikerketak, baina susmoa dago ondorioak naturaren eremu guztietan igartzen direla.
Gainera, alferrik igortzen dugun argia ekoizteak badu eraginik ingurumenean. Kalea argiztatzeko erabiltzen den argiaren %35-40 alferrikakoa da eta gure begiek baliatu ezin dezaketen argia sortzeko CO2 asko igortzen dugu atmosferara.
Espainiako Estatuan argi kutsadurari buruzko hirugarren legea izan zen Nafarroakoa -lau daude gaur egun-. Katalunia izan zen aitzindari, eta hango legean oinarrituta egin zuten hemengoa. Bizkaiko Astronomia Elkarteko Eduardo Rodriguezek dioenez, Katalunian legea sortzen parte hartu zutenak aurka ageri dira orain, bertako agintariek uste baino araudi bigunagoa egin zutelako. Ikusiko da Nafarroan zer gertatzen den. EAEn, berriz, ez dago ezer udal-ordenantza batzuetatik landa eta momentuz ez da erkidegoan legerik egingo, Rodriguezek esan duenez.
Argi kutsadurari erraz eta merke egin badakioke aurre, zergatik ez da egiten? «Ez daukat erantzun garbirik, susmoak baino ez», aitortu du Fernando Jaureguik. «Kaleko argiztapena gai labaina da. Jende gehienak oraindik pentsatzen du zenbat eta argi gehiago hobeto ikusiko dugula, eta aurreratuagoak izango garela. Politikariak ez dira ausartzen ideia horri aurka egiten».
Rodriguez Leioan bizi da, Bilboko erdigunetik oso kilometro gutxira. Teleskopioa dauka etxean, baina alferrikako lana izango litzateke bere leihotik zeruari begira jartzea. «20 urte daramatzat hemen bizitzen eta denbora horretan, igarri egin dut gero eta kutsadura handiagoa dagoela». Rodriguezek dioskunez, Bizkaiko Astronomia Elkarteko kide batzuek -bera baino zaharragoak eta bizitza osoa Bilbo inguruan eman dutenak- oraindik gogoratzen dute Bilboko bazter auzo batzuetatik Esnebidea ikus zitekeela. Orain ezinezkoa da.
Rodriguezek dio Bilbo Handitik, gaur egun, 50-60 izar, ilargia eta planeta batzuk ikus daitezkeela zeruan. Hutsaren hurrengoa. Eta hori, oskarbi bada. «Hilean behin-edo behaketa publikoak antolatzen ditugu Etxebarria parkean, nahi duen edonor hurrera dadin». Erosotasunagatik egiten dute Bilbon, baina ezer gutxi ikus daiteke bertatik. Bistan da. «Behaketa serioagoak egiteko, gutxienez Salbadako mendizerraraino joan behar dugu, Bilbotik 40 kilometrora». Han ere hiriko argiak igartzen dira ordea.
Behar bezalako behaketa egin nahi dutenean, Rodriguez eta elkarteko gainerako kideak askoz urrunago joan behar dira, Gaztelako mesetara. Zamora, Soria... «Oraindik ere zeru benetan iluna duten lekuak topa daitezke han. 2.000 edo 3.000 izar ikus daitezke beharbada, eta baita zeruko beste objektu batzuk ere: galaxiak, nebulosak...».
- Beltza: guztiz zeru garbia. Dagoeneko itsaso zabalean besterik ezin da ikusi.
- Grisa: zenita garbi dago oraindik, baina horizontea, norabideren batean ala bestean, kutsatuta. Beraz, arriskua dago laster garbi izateari uzteko.
- Urdina: zeru-uztai osoan zehar argitasun artifiziala antzematen da.
- Berdea: argitasun artifizialak naturalak besteko indarra dauka.
- Horia: argitasun artifiziala naturalaren bi halako da.
- Laranja: urte osoan ilbetea edukitzea bezala. Esnebidea ikustea ia ezinezkoa da.
- Gorria: Esnebidea guztiz desagertu da eta ehun izar baino ezin dira ikusi eguraldi onaz. Ikusmen eskotopikoaren mugara hurbiltzen ari gara -hau da, begia gaueko ikusmenera egokitzen den mugara-.
- Zuria: ikusmen eskotopikoa ez da posible. Izar gutxi batzuk (distiratsuenak) eta planetak besterik ezin dira ikusi. Argitasuna gaueko zeruak berez daukanaren 27 halako da.
Elkarrizketa ilustratzeko erabili dugun argazki nagusia 1970eko hamarkadan hartua da. Erratzuko plaza festetarako apainduta ageri da, ezpelez atonduriko ohiko eszenatokiarekin eta etxetik etxera zintzilik, dilindan dauden xingolekin. Urrunean bi soinulari agertzen dira, Maurizio... [+]
Lanaren Ekonomia irratsaioan faxismoaren gorakada aztertu dugu, munduan eta Euskal Herrian gertatzen ari dena.
Taldeko kideen aurkako eraso matxistak talde osoaren aurkako eraso gisa ulertzen dituela adierazi du Aroztegiko Elkartasun Komiteak. Komiteak salatu duenez, Aroztegiko epaiketara ikusle gisa sartu nahi zuen jendearen zerrendatik "Baztango mutil-dantzari talde... [+]
Ekainaren 23aren eta uztailaren 2aren artean iraganen da ahozko azterketa. Frantsesez pasa beharreko azterketa izanda, Seaskako, sail publikoko eta pribatuko irakasle batzuek publikoki jakitera eman dute euskaraz bideratzeko aukera eskainiko dietela ikasleei.
Gasteizko Umandi ikastola duela 50 urte sortu zuten hainbat familia aski ausartek –herri ekimena, orduan ere–, euskararen transmisioa ardatz hartuta. Mende erdia joan da, ikastola hazi egin da, belaunaldi berriak hezi ditu ez gutxi, komunitate baten erreferente ere... [+]
Maitasun erromantikoari lotuta, nerabe askok normalizatuta eta barneratuta du bikotekideak mugikorraren eta sare sozialen bidez kontrolatu nahi izatea. “Inportantea da ziberbiolentzia gisa identifikatzea, eta ez maitasun seinale gisa”, gogorarazi dute ikertzaileek.
Sexu erasoei lotutako epai ugari eman dira azken egunetan, eta bost gizon zigortu dituzte. Tuteran izandako bortxaketa batengatik, bi gizoni 9,5 urteko kartzela zigorra ezarri diete. Gasteizen gizon bati bost urteko kartzela zigorra ezarri diote emakume bat bortxatzeagatik... [+]
3.000 zauritu ere utzi dituzte Israelgo armadaren erasoek. Maiatzaren bukaeran berrekin zioten laguntza humanitarioari, GHF fundazio estatubatuarraren eskutik; eta ordutik, bertaratutakoei tiro egin diete soldadu israeldarrek.
Grabagailuari stop eman eta segituan galdetu dit Oiherrek: “Transkribatzean mantenduko duzu euskalkia?”. Baietz nik, batuaren mugek uzten didatenaren barruan baietz. “Arras inportantea da niretako”. Dutxa hartu eta Elizondora eginen du berriz, Aroztegiko... [+]
Legea onartu eta ia hiru urte igaro direnean jarriko da martxan neurria. Espainiako Ministro Kontseiluak onartutako dekretuak dio biktima bakoitzak 32.000 eta 96.000 euro artean jasoko dituela kalte-ordain moduan.
Bestea”-k gogaituta du gizateria, duena kenduko dio, duena eraldatuko du, kutsatuko du... “Bestea”-k definitzen gaitu... baina “bestea” denok izan gaitezke.
Egun, nor da “bestea”? Nork seinalatzen du izan behar ez dena?
Zapalduen... [+]
Duela urtebete, toki honetan bertan, existitzen ez zen herri bati buruz idatzi nuen, eta existitzen ez den herri horrek Palestinako genozidioa geldiarazten lagunduko zuela amestu nuen. Argi dago ez dugula lortu. Urtebete geroago, oraindik ere, haurren hilketa masiboak eta herri... [+]
Hainbeste jainko, arima, teontzi… beren izatea frogatu ezinik, eta jendeak ez ditu sinesten zientziak, kazetaritzak… ahal bezala, baina geure espezieaz harro egoteko moduan, frogatutakoak. Batzuek Lurra laua dela diote, eta debekatuta dagoela Antartikara... [+]
Maiatza Birjina Mariaren hilabetea den bezala, amak ospatzeko aukera da Mendebaldeko jendartean. Kasualitatea? Ez dut uste. Frantses lurraldean, Vichyko gobernuak besta hori instituzionalizatu zuen. Helburua bertuteko eta sakrifizioak egiteko prest den pertsona hori handiestea,... [+]