Iparraldea, hitzetik hortzerat darabilgun kontzeptua, teoria. Praktika, berriz, hutsaren hurrengoa... hegoaldean, eta ez herri osotasunari «aiher» zaion jendeen artean soilik. Hegoaldeko gehiengo zabalarentzat -beren burua abertzaletzat daukaten asko barne- Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoa -ia ezabatuak- ez dira merkatu eta, onenean, zenbait jai-ospakizunen lurraldea baino askoz gehiago (Herri Urrats, Pastorala, Maxkaradak...); ia atzerria, funtsean. Eta hala ez denean, maizegi, errealitatearen eremuan bainoago sinboloenean kokatuz hura.

Naski, menpeko egoeran nekez garatu ohi da bi aldeen arteko «nahikotasun» mailako herrigintzarik, eraginiko -eta lagunduriko- alienazioa, eskolatik unibertsitateraino, sozietate arlo guztietan barna, luze eta sakona da-eta. Baina haren azpitik ibiltzea, egonkortuta, ordezkapena (aski) gauzatua izanaren seinale, eta kausa-ondorioa, da. Halakoetan, alferrik dira aldarriak, bereziki higadura, ahulezia eta koherentzia-ezaz zeharkatuta daudenean. Hitzak baino haratago, «ikusten» eta «erakusten» den muga bakarra menperakuntzak eraginikoa baita, are halakorik ez dela diotenen artean.

Horiek hola, gutxi dira herria bere osotasunean hartuz oldozten diren ekimenak. Eta diren gutxiak, gutiz gehienetan, Iparraldean sortzen dira, nahiz demografia, kontzientzia eta ahalmena hain desorekatuak izan. Hegoaldean, joera nagusia agerian uzten duten salbuespenak ezik, ia behin ere ez; eta «Iparra» kontutan hartzen denean, aski «maizter» gisan izan ohi da.

MCCko Fagor Etxetresnak enpresak, adibidez, lantegi ttipi bat dauka Donibane Lohizunen. Fagorrek Elco Brandt frantses enpresa erosi du; «berrantolamenduan» Donibanekoa itxi asmo dute, Brandt-ek Paris ondoan daukan lantokiaren faboretan. Zenbait langile kalera bidean dira, beste zenbaiti, nahiz urte anitz bertan jardun izan, hara joateko eskaintza eginen omen diete, mila kilometrora! Eta Lapurdiko kostaldean batzuk Fagor ereduzko «euskal» enpresatzat zeukaten. Lotsa eta haserrea. Nahiz ekonomiaren helburua etekina dela jakin, nekez onar baitezakete halakorik. Frantses eta frantximentak ez dira isilik, naski, Hegoaldetik datorkeen «euskal garapena» salatzeko garaian.

Edota hegoaldeko aurrezki erakunde «herrikoi» zenbaiten kasua. Lapurdin bulego bat edo beste zabaltzean, zenbait hurreratu ziren langile izateko menturan, beste batzuk bezero izateko asmotan, harro. Errealitatean lan baldintzak «har ala utz» gisakoak dira, soldatak eskasak... Hemen ere amorru eta ahalkea ez dira falta.

Baina ekonomian ez bezala, seguru kultur arloan bestela direla kontuak.

Bada ez. Hemen ere Iparraldetik datoz elkarlanean jarduteko ideia eta garapen gehienak. Hegoaldean egituraturiko deus guti dagoen ballet arloan, konparazione, Biarritz Ballet taldea, mugaz gaindiko elkarlana helburu, Donostian gazteentzako egitura finko bat sortzen bermatu da. Hasia da jadanik bere fruituak ematen. Miarritzeko Théatre des Chiméres -erdaraz funzionatzen duen- taldearen Bertolt Brechten Kaukasiar kreazko berebila euskarazko ekimen gogoangarria, bestalde, Hegoaldeko antzezlari zenbait eta ekoizle-partaideren bat kontuan harturik ondu da. Emanaldien garaiotan, eta teoriaz Hegoaldeko zenbait erakundek «oniritzitakoa» bada ere, axolagabekeria da nagusi. Azkenik, legendetan oinarrituriko antzerki ekimen interesgarri bat ekoitzi du Euskal Kultur Erakundeak berriki: Batekmila. Hemen ere ideia eta bitartekoak Iparraldekoak, antzezlari gehienak Hegoaldekoak eta emanaldiei dagokienez berdintsu.

Aski adierazgarri. Ahalmen mugatu eta egitura eskasekin, herria osotasunean pentsatuta teoriaz legokiokeena baino gehiago sortzen da Iparraldean. Hegoalde ahalmentsuago eta ustez aise abertzaleagoan, berriz, teoriaz legokiokeena baino askoz ere gutxiago, ia deus ez.

Ifarra galduxe, Iparra galdua Hegoaldean?