Tinduf hiriko aireportura iritsi ginenean, orduantxe, ari zuen iluntzen. 4x4 ibilgailuetan sartu eta tropa guztia Tindufen bizi diren saharar errefuxiatuen kanpamentuetara abiatu ginen. Tinduf (Aljeria) hiria bera igaro genuen lehenengo eta han, iluntzeko freskuran aljeriarrak kalean zebiltzan. Hiria argiztatua dago eta animoso zebilen. Aurrez bide bera egina zuen hainbatek abisua pasa zigun: «Hemendik aurrera ez duzue horrelakorik ikusiko». Asfalto bidean jarraitzen genuen, baina argi posteak desagertu ziren eta akordatzerako, ustez behintzat, norabiderik gabeko hondar bideetan sartu ginen. La palmerita izeneko protokolo gunean, Saharako Errepublika Arabiar Demokratikoko banderak ongi etorria eman zigun.


Sahararrak banderaren koloreak lekuz aldatzeko zain daude. Marokoarren hankapean egongo ez den herrira itzultzen direnean, orain behealdean dagoen kolore berdeko zatia goian jarriko dute eta goikoa, beltza, behean; sufrimendua, amesgaiztoa bazterrean utziko dute eta itxaropenak goiari helduko dio. Hori da sakabanatuta bizi diren sahararren esperantza azken 29 urteetan. Mendebaldeko Saharan dauden 40.000 saharar inguru milioi erdi bat marokoarrekin bizi dira, Marokoren errepresio pean. Aljeriak utzitako basamortu zatian »uzteko modukoa da» 167.000 saharar errefuxiatu inguru bizi dira behin-behinekoz. Fronte Polisarioak liberatutako zonaldean saharar armatuak zaintza lanean ari dira eta atzera-aurrera nomada batzuk dabiltza. Diasporakoak kontatuta 300.000 biztanlera ez da iristen herri afrikar hau. Hainbat bizilekutan sakabanatutako sahararren itxaropena bakarra da: Mendebaldeko Saharan Marokoren morrontzarik gabe bizitzea.


Gehiegitxo ausartzea izango da sahararrak beraien helburua lortzeko indartsu ikusi ditugula esaten badugu. Bi egun eta erdiko bisitan, herritar arruntak baino, Fronte Polisarioko kideak izan ditugu lagun. Haiek bai, haiek seguru daude berandu baino lehen Mendebaldeko Saharara itzuliko direla.

Oso emakume gutxi ikustea egokitu zaigu Fronte Polisarioaren antolaketa guneetan, baina ezagutu ditugun gutxi horiek Polisarioaren sendotasun bera erakutsi digute. Ez ordea, errebindikazio politikoan soilik, baita emakumearen eskubideak defendatzeko orduan ere. Saharar Emakumeen Elkarte Nazionaleko (UNMS) ordezkari nagusiekin egoteko aukera izan genuen eta argi eta garbi azaldu zuten helburua: «Gure borroka adinekoez, haurrez eta kanpamentuaz arduratzea da, baina ez gara bizitza pribatura mugatuko. Aldarrikapen politikoak ere ondo daude, baina emakumeok gure eskubideak defendatu behar ditugu. Bizitza publikoan egin nahi dugu lan; gizarte gaietan, politikan».

Tindufeko kanpamentuetan, marokoarrengandik ihes egin zutenean, emakumeek jaso zituzten etxeak. Beraiek antolatu zituzten familiak, haimak eta kanpamentuak, gizonak inbaditzailearen aurka tiroka ari ziren bitartean. Oraindik ere, gizon asko Tindufera itzultzeko dago, Marokok jasotako 2.500 kilometroko hormatzarra zaintzen ari baitira. Bi kezka dituzte emakume hauek. Batetik: gizonak itzuli ahala emakumeak mantenduko al du orain arte izan duen eskubide esparrua? Eta bestetik: zer egin behar dute gizonek itzultzen direnean? Emakumeak beti du lana familia eta etxea gobernatzen, baina gizona gerratik eta hormaren zaintza lanetatik dator, eta ez da erraza ohiko bizimodurik ez duen behin-behineko bizilekuan tokia aurkitzea. Badira gizonezko irakasleak, sendagileak, eta baita mekanikoak eta dendariak ere. Baina behin eta berriz gogorarazi digute sahararrek beraien egoera ez dela ohikoa, eta munduko beste edozein puntatan logika duten lanbideek hemen ez dute. Fronte Polisarioko Mohamed el Mamunek Kimika ikasi zuen Austrian eta Alemanian. Irribarre egin zigun Tindufen inoiz kimikari gisa lan egin duen galdetutakoan.


Egitaraua hankaz gora jarri eta egun osoa hartu genuen eskola militar bat eta museo militarra bisitatzeko. Kazetari asko haserretu zen plan aldaketa horregatik eta bisita horiek zentzurik ez zutela zioten. Bidaian lagundu zigun Gurutze Irizar erizainak erantzuna pronto zeukan: «Herri hau ez dago ulertzerik armarik gabe». Marokoarren inbasioak bete-betean harrapatu zuen Ormaiztegikoa 1975ean. Eta halaxe, La palmerita gunetik abiatu eta bidaia luzearen ondoren, Fronte Polisarioak errekuperatutako Mendebaldeko Saharako lurraldean sartu ginen. Borondatezko soldadutza daukate ezarrita eta El Uali martirraren izena daraman eskola militarrean gaztetxo asko ikusi genuen gerrarako prestatzen. Su-etena indarrean da 1991z geroztik, baina milaka saharar daude prestatuta etsaiari aurre egiteko. Nazio Batuen Sahararako koordinatzaileak, Mohamed Hadadek, garbi esan zigun han bildu ginen kazetarioi: «Bakea lantzen dugu, baina gerra ere bai».

Gurutze Irizarrek esaten duen bezala, herri txikiak aberastasun handia izatearen desgrazia dauka, eta arrantza gune, fosfato, gas eta balizko petrolioari muzin egiteko intentziorik ez du Marokok. Polisarioko Mamun-ek afalorduan bota digun mitin txikia horrela amaitu du: «Gure herria basamortu puska bat besterik ez balitz honezkero bakean utzi gintuzten».