Gehien publikatzen dena narrazioa da. Ipuinak eta nobelak. Baina generoak etiketak jartzeko balio du soilik. Azkenean, zer da nobela bat? Azalean nobela dela jartzen duen liburua. Besterik ez. Baina esan dezagun narrazioa dela nagusi.

Narrazioa oso genero zabala da eta gero eta gehiago jotzen ari da genero mistoetara; barruan poematxoak, ipuinak... elementu desberdinak jasotzen dituzten liburuetara. Gero, azpigeneroetara joz (eta generoen sailkapena gustatzen ez bazaigu, azpigeneroena are gutxiago), badago genero bat, genero "femeninoa", oso modan jartzen ari dena zoritxarrez. Eta zoritxarrez diot, ez gero eta emakume idazle gehiago dagoelako, baizik azpigenero bezala hartzen delako, eta politikoki zuzena delako hori bultzatzea. Ni ere, printzipioz, ez nago ados generokako sailkapenarekin. Eta sailkapen hori sexuaren arabera egiten bada, are gutxiago.

Etorkizunera begira, badirudi nobela eta saiakera elkartzeko joera datorrela. Horren adibide da Jon Alonsoren "Camembert helburu". Saioa ez da batere errentagarria. Argitaletxeek badakite narratiba dela dirua ematen duena. Gero eta ikuspegi profesionalago batetik eta argitaletxeak gero eta enpresago diren heinean, narratiba sustatzen dute. Eta agian topikoa da esatea nobela agortzen ari dela. Baina inguruan ateratzen ari diren liburuei begiratuz, badirudi joera hori izango dela, memorietara jotzea, esperientzia liburuetara... eta horri fikzioa txertatzera.

Iruditzen zait beti ari garela berbetan, zelan elkartzen diren narratibaren barruan dauden generoak eta zelan sortzen diren hibrido horiek. Baina euskal literaturan oraindik, beste pausu garrantzitsu bat eman barik dago, poesia txertatzearena. Zentzu batean hori ematen da eta poesia liburuek izan dezakete tonu narratiboa. Baina beste zentzuan, narratiba poetikoa, poesiatik hurbilago dagoena, hitzekin gehiago jolasten duena, ez da ematen larregi. Ez dut uste euskal literaturan generoak gainerako literaturan beste nahasten direnik. Kanonak fidelago jarraitzen ditugu hemen, idazleak oraindik nahasteko beldurra du. Salbuespenak salbuespen, narratiban poesia gutxi ikusten dut nik.

Agian egia da hori. Baina zaila da gaur egun, euskara dagoen bezala egonda, hitz joko gehiegi egitea. Azkenean jendea erotzen duzu. Lehenbizi idazlea eta gero irakurlea. Eta gero gainera Euskaltzaindia etorriko zaizu hau eta bestea esaten.
Zeintzuk dira egun euskal literaturaren kanpoko erreferentziak? Badirudi, adibidez, gehiago jotzen dela literatura hispanora frankofonora baino.
J. ALONSO. Gaztelaniaz egiten den literaturatik baino, gaztelaniara itzulitakotik edaten da. Denetik hartzen dugu. Agian askotxo da mendebalean tradizio bakarra dugula esatea, baina denok hor nonbait gabiltza.

Hemen eredu anglosaxoietara edo europa ekialdekoetara begiratzeko joera dago eta ez hainbeste Espainiako ereduetara. Gehiena gazteleraz irakurtzen dugu (Iparraldekoek frantsesez). Baina itzulpenak dira. Euskaraz ere gero eta klasiko gehiago itzultzen ari da. Horien eragina gehiago nabari da idazleengan irakurleengan baino. Komertzialki ez dute harrera berezirik izan. Baina guretzat garrantzitsua izan da, hizkuntza literarioa sortzeko garaian hortik gauza asko jaso ditugulako.

Erreferenteak askotan galdu egiten dira bidean. Sarrionandia gustatzen bazait, bere lan bat irakurtzen ari naizenean ez naiz konturatzen Pessoaren eragina duenez. Sarriren poema batek motibatu ninduela esan dezaket. Baina, era berean, Sarriren poemak beste iturri batetik edan du. Erreferentziena oso erraz galdu daitekeen haria da.

Horrez gain, idazteko orduan, nik behintzat, ditudan erreferenteak ez dute zertan preziso idazle batenak izan behar. Film batean edo bizitzako edozein istoriotan aurki ditzaket erreferenteak.
Klasikoak euskaratzeak duen garrantzia aipatu du Harkaitzek. Zenbaterainoko eragina du horrek euskal idazleengan?
A. ITURBE.Esango nuke itzultzaile horiek idazleari euskara aberastasuna ematen diotela, jatorrizko idazlearen ideiak edo mundua baino. Idazle asko hizkuntzarekiko hainbat arazo konpontzen ari da itzultzaileek egiten ari diren lanari esker. Praktikan beharrezkoak diren soluzioak ematen dituzte.

Itzulpenaren funtzio bat da hori, gero eta neurri handiagoan gainera. Hizkuntza literario bat sortzen ari bagara, jatorriz ingelesez, frantsesez edo gaztelaniaz idatzitako lan on batek euskaraz zein tratamendu jaso duen eta nola geratzen den ikusteak pistak ematen ditu. Eta itzulpenetatik nolabaiteko tendentziak sortzen direla esango nuke. Adibide praktiko bat: anaforikoak esaten zaienak, "zeinean... bait" egitura hori erabiltzea. Itzulpenetan horrelakoak sartu beharra dago batzuetan, jatorrizko testuan menpeko perpausa oso konplikatuak daudenean. Gaur egun batzuek oraindik ez dute hori onartzen. Hori euskara jatorra ez dela diote. Baina baliabidea hor dago eta, erabiltzen den heinean, jendeak jaso egiten du. Kasualitatez edo ez, baina Joxemari Iturraldek bere azken liburuan asko erabiltzen du. Hor bide bat markatzen hasten da. Nik ez dut esan nahi hori egin behar denik edo ez. Baina tresna bat da gauzak egin ahal izateko.

Horretan, adibidez, soluzionatzen ditu itzulpenak gauza asko. Gogoan dut Javi Cillerok egindako autore amerikar baten itzulpena. Egundoko ahalegina egin zuen hizkuntza amerikar zikin hori, kalekoa, polizia girokoa, euskarara ekartzen. Nik hortik jaso dezaket, esaterako, "oilanda" hitza, gaztelerazko "menudo pajaro"-edo esateko. Hori jerga sortzeko era bat izan daiteke. Bestea gaztelerazko espresioak hartzea da, azken aldi honetan gehiegi ikusten dena. Hor, batetik, errealitatea dago, hiri giroan jerga hizkuntza sartu nahi dugun bakoitzean gaztelerara jotzen dugula. Nobela errealista egiten duzun momentuan, hori bere horretan ekarri behar duzu? Nire ustez ez. Oreka bat bilatu behar da. Ezin duzu ezta ere erabat garbia den hizkuntza erabili, hutsetik jerga bat sortu. Oso irreala litzateke.

Eta jerga hori sortzea, gainera, idazleon eginkizuna al da? Ez dakit...

Jergarena oso arriskutsua da. Gaztelaniazko hitzak sartu eta gaztelania ez dakitenek ez dute ulertuko. Edo Bilbon erabiltzen den eta slang bihurtu den bizkaierazko berba bat agian Iruñean ez dute ulertuko. Unai Iturriagak, esaterako, bost hitzetik sei horrelakoak erabiltzen ditu elkarrizketa arrunt batean. Bere azkeneko liburuan ahalegin bat egin behar izan du denok gutxi gorabehera ulertzen ditugun hitzetara jotzeko. Efektu asko galduko zuen seguruenik. Baina nola hurbil gaitezke ahalik eta gehien kontzeptura ideia bidean galdu barik? Ez da erraza. Eta agian erantzukin handitxoa da guretzat.

Literaturak hortan lagun dezake, baina jergak sortzea ez da literaturaren eginbeharrik garrantzitsuena. Horren inguruan badago ideia bat: hizkuntzan, ahal den neurrian, libreago egin ahal izatea, desinhibitzea. Nahiko lotuta ibiltzen gara beti idazterakoan.

Eta, hala ere, ez zaizu iruditzen gero eta libreago gaudela? Azken urteotan hori asko zabaldu da.

Baina beti izaten duzu sorbalda gainean, loroaren ordez, nolabaiteko zikuta bat, euskaltzain birtual bat, belarri ondoan esaten dizuna: "Hori ez, beste hau erabili behar duzu!".

Batzuetan editore forma ere hartzen du.

Krisia egon da hor, desmantelamendu orokor bat.

Baina talde berriak ere hasi dira.

Nahiko gauza espontaneoak izaten dira, baina era berean beharrezkoak. Niri pertsonalki asko lagundu didate. Literaturan aurrera egin ez dutenek ere eskerronez gogoratzen dituzte. Literaturaren barruan 3. edo 4. dibisioak dira, nork bere zelaian jokatzen dituenak, ez du asko ardura zer egiten duzun, txarregia edo onegia den... diluituta geratzen da taldean. Positiboa da, indibidualki ibili beharrean, batak bestearena irakurtzea, jendeak ez jakitea zer den zurea eta zer besteena, zein gordetzen den goitizen baten atzean... Sortzen den humusak etorkizuneko pare bat idazle bermatzen ditu.

Eta pare bat irakurle.

Edo gehiago. Idazle gutxi lortuko dira agian, baina irakurle asko. Literatur aldizkariak argitaratzean, beldurrez, 400 ale ateratzen dituzu. Eta pentsatzen duzu: "Zelan tapatu behar dugu zuloa?". Eta hurrengoan 600 atera behar dituzu eta hurrengoan 700. Jendearengana beste era batera heltzen zarenez, oso hurbilekoa denez, erantzun ona du.

Eta probaleku bat ere bada. Zuk idazten dituzun gauza horiek jendaurrean irakurtzean konturatzen zara gauza batzuk funtzionatzen dutela, beste batzuk ez. Literatura era akzesibleago batean eskaintzeko modu bat ere bada, musikarekin nahastuta... Gero, inebitablea da atomizazio hori, taldeak disgregatzea. Prozesu naturala da. Ez dago talde literariorik irauteko bokazioarekin jaiotzen dena. Horrek irauten du irauten duena eta handik aurrera beste era bateko harremana geratzen da.

Gauza berri bat ere sortzen ari da: tailerrak, taldeak... Berriozarko taldea esaterako. Tarteka talde bat elkartu, liburu bat irakurri, egilearekin bildu... eta horrelakoak egiten dituzte. Getxon ere bada beste bat. Hor dira "Ostiela!", "Putz"... garai bateko bideari jarraitzen diotenak. Baina beste modu batzuetan ere hasi da jendea lanean.

Tailer literarioek orain arte hemen fama txarra izan dute. Hemen ez dago literatura egiten edo idazten ikas daitekeneko ikuspegia. Badirudi idazlea idazle jaiotzen dela, negutegitan dituztela eta bat-batean idazle labealdi bat etortzen dela. EEBBetan kontrakoa gertatzen da. Truman Capote eta beste guztiak tailer literariotan ibiliak dira. Bertatik atera da idazle ezagun asko eta asko. Han prestigio bat dute. Hemengo ikuspegitik, ordea, badirudi kultur etxe batean lau zoro frustratu elkartzen direla tailer literarioetan. Ikuspegi hori aldatzea ona izan daiteke.

Baina pentsatzen dut talde batek, alde onak dituen bezala, alde txarrak ere izango dituela, ezta?

Txarra da ez zarenean konturatzen noiz eman behar zaion amaiera.

Eta ez al da talde horien barruan liderrik sortzen?

Bai. Baina liderrak ez du zertan luma hobea izanik. Koadriletan bezala da; berak dauka gogo gehien, ez dio nagirik ematen autoa hartu eta Donostiaraino gidatzeak. Gainerakoek jarraitu egiten diote. Guri gertatu zitzaiguna izan zen berandu hartu genuela amaitzeko erabakia.

Bide polita da, batez ere poesiaren kasuan ematen dena. Poesia hain gutxi irakurrita, poetak badu kontzientzia ahalegin extra bat egin behar duela jendearengana iristeko. Buruari buelta batzuk ematen dizkio idatzi duen hori gizarteratzeko.

Nola saldu, azken finean.

Hori da. Musikaren go

xokiarekin jendeak errazago hartzen du poesia.

Nik disfrutatu egiten dut idazten eta idazten ari naizen unean ni naiz irakurlea. Ez dut buruan izaten hau halakok edo besteak irakurriko du. Eta gero irakurleengandik ezusteko asko jasotzen duzu. Laugarreneko bizilaguna datorkizu zure lan bat irakurri duela esanez eta lehenago ez zenuen imajinatu ere egingo laugarrenekoak hori irakurriko zuenik. Horrela askoz politagoa da, libreagoa.

Irakurle ideal bat gogoan edukita ere, ez duzu ezer egiten. Gero errealitatea guztiz ezberdina da.

Garbi dago irakurlea euskalduna dela. Eta hori irakurleria mugatua da, bai kopuruz baita geografikoki ere.

Ni kezkatzen nauena, ez bakarrik Euskal Herrian, mundu osoan baizik, literatura katakunbetako jarduera bilakatzea da. Gero eta gehiago ikusten dira "Gran Hermano" bezalako fenomenoak: 10 milioi arkume horri begira. Jendeak ez du denborarik, mila gauza du egiteko, eta literatura oso jarduera mugatua bihurtzen da. Literatura negozio bat da, ados, baina buztinezko oinak dituen negozioa. Gaztelaniaz, esaterako, liburu asko saltzen da. Hori egia da. Baina duela gutxi Valentzian egon nintzenean, bertako idazle bati galdetu nion hango Generalitateak zenbat diru gastatzen zuen liburu berriak erosten bertako liburutegientzat-eta. 800.000 pezeta inguru zirela erantzun zidan. Orain, egin ezazu biderketa, zenbat liburutegi daude Europa osoan, zenbat gastatzen du gobernu bakoitzak liburuetan... emaitzak izugarriak dira, milioika liburu saltzen dira horrela. Baina liburu horiek irakurtzen al dira? Liburu horiek apaletan uzten dituzte eta, agian, bakarren batek hartu eta irakurri egingo du. Baina hori gutxienekoa da; negozioa egina dago. Enpresariak badaki produktu horrek salmentan ez duela arazorik izango.

Niri gauza batek sortzen dit kezka, irakurle perfil batek, zure liburua behartuta irakurri behar duen horrek. Kontzientziako karga sortzen dit. Badakizu euskaltegietan sartzen bada zure liburua saldu egingo dela.

Idazle-bertsolari bihurtzen zara nolabait: gaia eman eta zuk lana osatu behar duzu. Horretarako gaitasuna izan dezakezu edo ez. Batzuek oso lan duinak egiten dituzte.

Enkarguzko lanek oso fama txarra dute, baina gero zure buruarekin ezustekoak ere hartzen dituzu. Enkarguz lan batzuk egin eta bat-batean pentsatzen duzu: "Kontxo, ba ez dira hain txarrak eta hau ez nukeen sekulan egingo eskatu izan ez balidate". Alde positiboa ere badaukatela, alegia. Baina alderantziz ere gertatzen da: enkarguz zeozer txarra idatzi eta lana entregatzeko konpromisoa hartua duzunez, entregatu egiten duzu. Klausula bat izan beharko genuke geure buruarekin: enkargua hartuko dut, baina ez banago gustura emaitzarekin, ez dut entregatuko. Erreparoak ditugu hori egiteko.

Idazteko akuilu ere badira. Nire azken liburuxkaren kasuan, esan zidaten: "Zergatik ez duzu egiten liburu bat hontaz?". Eta nik orduan: "Ez, hontaz ez; beste horretaz egingo dut". Proposamena egin izan ez balidate, agian ez nuen liburua idatziko.

Nik enkarguz egin dudan azken lana laburmetraia batentzako gidoia izan da. Enkargua onartu eta telefonoa eskegi bezain laster damutu egin nintzen. Baina, bertsolariek ere euren marjina dute handik edo hemendik jotzeko. Gaiek mila aurpegi dituzte eta, une literario edo pertsonalaren arabera, Harkaitzek esan duen bezala, gero ezustekoa har dezakezu. Eta, bestela, beharbada ez zenuke egingo. Eta ez bakarrik lantxo hori, ez zenuke ezertxo ere egingo.

Askotan, enkarguak baino gehiago, proposamenak izaten dira. Beti duzu baiezkoa edo ezezkoa emateko eskubidea.
Gaiei edo edukiei dagokienez, badirudi Euskal Herria eta honi loturiko gaiak oso presente egon direla literaturan. Zabaldu al da euskal idazlea beste gaietara?

Euskal Herrian gaudela ez du ahaztu idazleak, baina gaiak gero eta anitzagoak direla esango nuke. Gero eta gutxiago antzematen da zenbait lanetan Euskal Herrian gaudela. Orain aukera zabalagoa da, Euskal Herrian zaudela erakusteko bide guztiak dituzu, baina kontrakoa erakusteko ere bai.

Baina horretarako trantsizio txiki bat pasa behar izan dugu. Aipatutako egoeratik gaur eguneko gutxi gorabeherako orekara iristeko, urte arraroak, eskapistak, pasa behar izan ditugu. Aurrekoaren erreakzio moduan-edo, beste muturrera joan gara. Etakideei buruzko nobelak egitetik, Egiptora, Buenos Airesa... joan ginen. Eta osasuntsua izan zen, baina oreka hori lehenxeago bilatu izan bagenu, nik, adibidez, en nukeen sufritu nuena sufrituko poesiara iritsi nintzenean. Liburu guztietan sartzen dut erreferentziaren bat nongoak garen, zer kezka ditugun igarri dadin. Erreakzioa gehiegizkoa izan zen, baina badirudi, apurka-apurka, oreka topatzen ari garela.

Garai batean ez dakit nola sentituko ziren, baina gaur egun ez zara behartuta sentitzen ez bata eta ez bestea egitera.

Eta hori da onena. Txarrena zera esatea da: "Ni ez nagoenez behartuta Euskal Herriari buruz idaztera, Euskal Herriari buruz ez idazteko ahalegina egingo dut". Hori beste tranpa bat da, bidean gauza asko galtzen baitira. Adibide bat: Benedettik Uruguayko Juntari buruz sekulako nobela idatz dezake. Zergatik? Bera ni baino mila aldiz idazle hobea delako eta, gainera, errealitate hori oso ondo ezagutzen duelako. Hori islatzerakoan, ez du ahalegin mental handirik egin behar hara joateko, egoerak asmatzeko, polizia sekretuak zer itxura duen ezagutzeko edo militarrek txapela zelan zeramaten jakiteko. Nik Uruguayko Junta garaian girotutako amodio istorioa idatziko banu, behar bikoitza egin beharko nuke. Askotan ez gara konturatzen zenbat abantaila dugun hemengoari buruz hitz egiteko.

Baina Benedettik bazuen guk ez dugun abantaila: kanpotik idazten zuen. Nik New York-en bizi, euskaraz idatzi eta hemengo historiari buruz idazteko aukera banu, jakinda gainera nire liburua mundu guztian argitaratuko zidatela, beste modu batera idatziko nuke.
Bestalde, nik ere ikusten dut gaiak gero eta zabalagoak direla. Gainera, mota ezberdinetako liburuak gero eta gehiago direla. Eta hori eskertzekoa da. Alberdaniako Zerberri, "Euskaldunon Egunkaria"ren bidaia-kronika liburu horiek... pentsatzekoa da publiko berri batengana iritsiko direla. Hutsune asko dago oraindik, baina pixkanaka aurrera ari gara.

Niri horrek asko obsesionatu ninduen garai batean. Orain, ordea, ez dakit hain ona den euskal idazle profesionalak edukitzea.

Ona da beraientzat.

Bai, baina hain ona ez dena obsesionatze hori da: idazle profesionalik ez daukagu eta guk idazle profesionalak behar ditugu eta hori guztia...

Ez da behar bat, baina idazle profesionalak egoteak esan nahiko luke idazteak bizitzeko ematen duela. Eta errealitatea zein da? Ez duela ematen.

Idazle profesionala izatea zer da? Bere paranoiak eta gustuko liburuak idaztetik bizi dena da idazle profesionala? Orduan, zenbat idazle profesional daude Espainian?

Dozena erdi bat.

Baina idazle profesional esaten diogu askotan mila gauza akzesorio idaztetik bizi denari ere, gero bere gauzak idazteko denborarik ez duenari. Idazle profesional mota hori da nik nahi ez dudana.

Azken batean beste edozein lanbide izatea bezala da hori.

Beste asko baino makurragoa den lanbide bat. Tristea da horrela ibili behar izatea: energia gastatuz, borrokan, ea lan hau niri ematen didaten eta ez beste horri, gero haserretu eta, hala ere, lana lortu ez... horretan sartzen direnek denetarik egin behar dute.

Beraien gauzak idaztetik bakarrik bizitzeko aukera izango luketen idazle profesionalak ere harrapatuta daude. Mila hitzaldi eta konpromiso dituzte. Horiek ere, azkenean, ezin dute nahi dutena egin. Agian, beste eredua hobea da, idaztearekin zerikusirik ez duen lan batean jarduten duen idazlearena, bere denbora hartu eta bost urtean behin liburu on bat egiten duenarena.

Kontua da taxuzko zeozer idazteko denbora behar dela. Eta bizibidea beste nonbaitetik ateratzen baduzu ez duzu denborarik. Eta denbora hartzen baduzu, lagunen etxera joan behar duzu bazkaldu nahi baduzu.

Nik esan nahi nuena da sarritan profesionaltasunarena panazea bat bezala aurkeztu zaigula. Eta ez da horrenbesterako.

Gutxi batzurentzat bai. Baina oso gutxi dira, ez bakarrik hemen, mundu osoan baizik. Zenbat dira benetanestresik gabe nahi dutena idazten dutenak, urtero derrigor liburu bat idaztera beharturik ez daudenak?

Niretzat, gainera, profesional izateak bere xarma kenduko lioke idazteari. Daukazun denbora apur hori zuk nahi duzun horretan, kasu honetan idazten, pasatzeak badu bere xarma. Eguneko 24 orduak horretan pasa beharko nituzkela pentsatze hutsak...

Beste lanbide batean bazaude eta, benetan, idatzi nahi baduzu, zure burua zailtzen duzu eta literatura gogo handiagoz hartzen.

Harkaitzek esan duen bezala, ni ere garai batean obsesionatu egin nintzen profesionaltasunarekin. Gero, buruari buelta pare bat eman eta hori ahaztu egiten duzu.

Horrek ere badu zerikusia irakurle potentzialarekin eta merkatuarekin. Liburu bat egin eta jakingo bazenu urtebetean horrekin 600.000 ale salduko dituzula, gauzak asko aldatuko lirateke.

Idazlea literaturaren militantea da eta, hasteko, hori eskatu behar zaio idazleari. Gero, idazlea toki eta garai batean bizi da. Horrek bere eragina izan dezake ala ez. Baina, normalean, eragingo du.

Eta egokitu zaigunagatik, gu hizkuntzaren militanteak ere bagara.

Baina hori, seguruenik, garai batean nabarmenagoa zen. Igorrek eta nik ez dugu egundoko operazio mentala egin behar izan gazteleraz edo euskaraz idaztea erabakitzeko orduan. Modu naturalean gertatu da. Ramon Saizarbitoriak-eta esaten dutenez, haiek euskararengatik eta inork egiten ez zuelako hasi ziren idazten.

Idazle guztiak dira militante. Eta, kontuz; guk beti pentsatzen dugu geu garela militanteak. Baina beste aldean daudenak ere badira militante: literaturaren militante, hizkuntzaren militante (txineraz idazten dutenak txineraren militante dira, gaztelaniaz idazten dutenak gaztelaniaren militante diren bezalaxe) eta egoera baten aurrean aldeko edo kontrako postura hartzearen militante. Horren adibideak ikusteko ez dugu oso urrun joan behar: Jon Juaristi da militante, idazle militanterik bada. Gertatzen dena da horri militantzia oso ondo ordaintzen diotela. Baina hori beste kontu bat da. Eta Saizarbitoriak esaten duena hala izango da, baina garai batean euskaraz egiteko erabakia hartuta, konturatu gabe hizkuntza horretan trebatzen zara. Gogoan dut, nire ikasle garaietan, "Oh, Euzkadi" literatur aldizkaria ezagutu eta harrituta geratu nintzela guztia euskaraz ikustean. Han zebiltzan, Saizarbitoria, Koldo Izagirre... Gero, momentu batetik aurrera, zure txokoa egin duzu eta euskaraz jarraitzen duzu.
Saizarbitoria, Izagirre... aipatu dituzula, zein euskal idazle da gaur egun idazle berrientzat eredu?
I. ESTANKONA. Nik mila iturritik edan dut. Ez dut idazle bakar bat ondo ezagutzen eta azaletik asko ezagutzen ditut. Ez dugu guru

rik edo erreferente handirik. Egia da betidanik Sarrionandiarenganako joera bat egon dela gazteen artean. Baina, iruditzen zait bere inguruko beste hainbat zirkunstantziak bihurtu duela Sarri erreferente. Gure garaian poeta gazteen artean irakurtzen zenaren %50ean Sarriren ukitua igartzen zen. Atxagaren "Etiopia"k ere gure nahasmena handiagotu zuen, nahiz eta gure garaiko liburu freskoa ez izan. Apurketa handia ekarri zuen eta geu hasi ginen apurketa horri probetxua ateratzen. Oso positiboa izan zen. Baina Harkaitz Cano, Urtzi Urrutikoetxea, Garikoitz Berasaluze eta besteen liburuak irakurtzen badituzu, euren artean oso desberdinak direla ikusten duzu. Ezin da hortik erreferente garbirik atera.

Baina izen batzuk badaude oso konsagratuak, klasikoak bihurtu direnak.

Beldur naiz ez ote diren izenak bakarrik, poemen hasierako zitak lortzeko aitzakiak.

Nik errespetua diet Anjel Lertxundiri, Saizarbitoriari, Atxagari, Arantxa Urretabizkaiari... Ez dira hain zaharrak, baina niri dagoeneko klasikoak iruditzen zaizkit. Haiekin konturatu nintzen euskal literaturan bazegoela zerbait. Haiekin hasi nintzen esnatzen. Agian, mitifikazio inozo bat izango da, baina haiek esaten dutena aintzat hartzen dut. Eta ez hainbeste idazten dutena.

Eta horregatik ez dugu trasladatzen euren ikuspuntua gure lanetara.

Euskal idazleak oso gutxi irakurtzen ditu beste euskal idazleen liburuak. Nik, irratia dela eta, astero liburu bat irakurri dut azkenaldian. Eta idazle batekin liburu hontaz edo beste idazle hartaz hitz egiten hasi eta ikusten duzu ez duela irakurri.

Euskal idazleek beste euskal idazleen lanak irakurtzen dituzte, baina horrek belaunaldika funtzionatzen du. Nik nire belaunaldikoek idatzitakoak irakurtzen ditut. Eta iruditzen zait beste belaunaldikoek beren belaunaldikoak irakurtzen dituztela. Batzuetan, azkenean, iruditzen zaizu nork bere liburua irakurtzen duela bakarrik.

Ezagutzen dut euskal idazle bat, gu baino zaharragoa, esaten duena bere ondoren ez dela merezi duen ezer idatzi eta ez duela irakurtzen denbora galtzeko asmorik.

Horrek esan egiten du, baina beste askok hori bera pentsatzen du.
Lehen Igorrek esan duenaren harira, egia da "Etiopia"k markatu egin gintuela.

Liburu horren dijestioa egin ondoren, geu izan gara normaltasunez hartu ahal izan dugun lehenak.

Nik liburu horrekin eta Sarriren "Narrazioak"ekin dudan oroimena da 15-16 urterekin horiek kopiatzen saiatzen nintzela. Eta zentzu horretan badira erreferentziak. Zure gustuko idazleak aurkitu behar dituzu eta gero erail, zure bidea aurkitzeko. Eta musikak ere badu eragina. Ruper Ordorikaren bidez ezagutu genuen Atxaga eta horren bidez Sarri... Pott bandaren mitifikazio bat badago. Seguruenik gu bezala elkartzen ziren gazte talde bat izango ziren. Baina gure ikuspuntutik ikusita oso desberdina da. Han ziren Sarri, Juaristi... Orain begira non dagoen bakoitza, horrek eztanda egin du.

Orain duela urte batzuetako Harkaitzen poema bat, Berasaluzeren poema bat eta Urtzi Urrutikoetxearen poema bat hartuz gero, ikusten da estiloz zein antzekoak ziren. Hitzekin jolasteko gogo hori... oso antzekoak ziren hirurak. Baina bereizten genituen, bagenekien bakoitza nork egina zen. Idazle horiek asko eragin dute estiloan, baina ez hainbeste edukian eta esanahian. Horretan gure belaunaldia sanoa da, bakoitzak bere giroa du eta horixe islatzen du. Bildu egiten ginen, bazkariak egiten genituen, baina batak bestearen poemak irakurtzen hasi eta esaten genuen: "Zertan gabiltza? Denak ere zein ezberdinak garen...". Eta, hala ere, belarrira berdin ematen zuten. Iturri horietatik teknika hartu dugu, baina handik aurrera ezer ere ez.

Eta ez da gutxi.

Lehiaketek bi alde on dituzte nabarmen. Ez baduzu nondik irten, ez bazara talde literario bateko kide eta inork ez bazaitu ezagutzen, lehiaketa irabaztea zure burua ezagutzera emateko bide bat da. Eta hori une jakin batean, adin batean, garrantzitsua da. Beste alde ona ekonomikoa da. Ez zait hainbeste gustatzen lehiketetan irabazleen izenak errepikatzea, lehiaketek partehartzaileen lanaz egiten duten erabilpena... eta epaimahaien inguruan ere luze hitz egin daiteke.

Izena duen lehiaketa bat irabaziz gero (Irun Hiria, Donostia Hiria...) bi edo hiru urtetako egile eskubideak jasotzen dituzu. Urte erdian bizi zaitezke diru horrekin. Denbora erosteko era bat izan daiteke.

Gaur egun edozein udalek antolatzen du lehiaketa bat herriko jaietan, basoa edo Urkiolako parke naturala gai bezala hartuta. Hor diru asko mugitzen da. Askoz desproportzionatuagoa iruditzen zait sariketa horien kasua, Irun Hiria bezalako lehiaketa handiena baino.

Eta normalean lehiaketa antolatzailearen aurpegi zuriketarako izaten da. Kutxak lehiaketa bat antolatzen badu, Kutxa toki guztietan azaldu dadin egiten du. Nolabait erabilia sentitzen zara.

Saritutako lanen edizioak oso kaxkarrak izaten dira.

Eta oso gaizki zabaltzen dira, promozioak ez die batere inporta.

Eta orduan idazleak esaten du: "Nobela bat aurkeztuko dut lehiaketa batera? Milioi bat irabaziko dut, baina nobela ez du inortxok ere irakurriko".

Ez dute ikusi ere egingo.

Ez da liburudendetara ere iritsiko. Gehienez Gipuzkoako lau liburudendatan banatuko dute.

Gauza bakarra proposatuko nuke, hemendik aurrerako lehiaketetan oinarri berri bat ezartzea. Gutxi gorabehera hau esan dezake: debekatuta dago hamar sariketa baino gehiago irabazi dituena aurkeztea.

Eta beste alde negatibo bat ere badu. Saritutakoak ematen dira soilik ezagutzera eta jende askorentzat frustrazio arrazoia ere izan daiteke. Ezkutuan seguruenik egongo dira bere lana txarra dela pentsatzen duten idazleak, inoiz lehiaketa bat irabazterik lortu ez dutelako. Eta irabazteko orduan faktore asko daude, askotan kalitateari lotuta ez daudenak. Baina kontrako jarrera hori, "ni lehiaketen kontra nago, kontra nagoelako eta kitto" hori ere ez zait bidezkoa iruditzen. Lehiaketak irtenbideak ematen dizkio bati baino gehiagori. Beharbada saturazioa dago orain eta positiboa izango litzateke lehiaketa gutxiago egin baina hobeto antolatzea.

Bekak ere hor dira. Bidezkoagoak dira. Eta gainera gero liburuak argitaletxe normal bat izango du, zabalpena ere bai...

Futbol taldeetan bezala gertatzen da. Argitaletxeek hiru edo lau begirale izaten dituzte nork jokatzen duen ondo defentsan, zein dagoen gazte, zein indartsu, zein datorren ondo... ikustera futbol zelaietara joaten direnak. Argitaletxe batzuk printzipio hori dute, nahiko berde dagoen idazle berri batekin zeozer egiten saiatzen dira. Nire liburu bakarra argitaratu nuenean editoreak egurra eman zidan, bazekielako lehen lana zela. Lehiaketen gaiari lotuta, arrisku bat badago: Urruzuno eta horrelakoak irabaziz gero "ikaragarri ondo idazten dut" pentsatzeko arriskua duzu. Editoreak ez dizu uzten zure saltsa horretan beratzen. Oso berde hartzen zaituzte, eta txokea nahiko gogorra izaten da. Ni pribilegiatua sentitzen naiz lehenengo liburu horrekin. Hainbat idazle egon daiteke hori bera merezi duena eta niri suertatu zait. Urruzunon lortutako izenarekin eta Zantzoako hiruzpalau malabarismorekin, Susak nigan erreparatu zuen. Beldurra ere sartu zitzaidan. Pentsatu nuen beste hainbat gazte ere bazebilela idazten, batzuk liburu osoak zituztela idatzita eta zergatik hautatu ote ninduten ni. Egia esan, ez dakit argialetxeek zein irizpide erabiltzen duten. Askotan iruditzen zait ez zaiela ardura, esaten dutela: "Nor dago modan? Zein izan daiteke fitxaje ona?". Eta bidean jende asko geratzen da. Batzuek anbiziorik ere ez dute izaten euren lana argitaratzeko, argitaletxeetara eta merkatura iristea oso zaila ikusten dutelako.

Oraindik ezer argitaratu ez dutenek esango dizute oso zaila dela. Guk ezin dugu esan horrela denik.

Kontraesana dirudi, baina horrela da. Tren bat pasatzen da, igotzen zara eta eraman egiten zaituzte. Eta orduan hasten zara heldutasun apur bat hartzen idazle moduan. Eta, hala ere, goiz da oraindik. Ziur nago nire bigarren liburuak itzal handia egingo diola lehenengoari. Nire lehen liburua oso berdea izan zen, heldugabea. Baina, arrisku horrekin jokatu behar dute argitaletxeek. Gero eta gehiago, gainera. Gazteek badugu abantaila bat: gure liburuak ikasbidaian joateko polboroiak bezala saltzen ditugu. Marjin horrekin, gainera talde literario batean bazaude eta errezitaldietan propaganda eginez, beste baldintza batzuetan sartzen zara zure lana argitaratzera. Argitaletxeek ausartagoak izan beharko lukete.

Nire esperientzia ezberdina izan zen. Ez dut esago nire lehen liburua argitaratzea zaila izan zenik, baina argitaletxe batetik bestera ibili nintzen, Susak hartu zuen arte. Ez zait sekula ahaztuko editoreak esan zidana nire bilduma erakutsi nionean: "Liburu hau ez diagu aterako. Baina egin ezak beste bat hobea eta argitaratuko diagu". Ez zen txeke zuri bat izan, baina konfiantza jarri zuten nigan.

Zuen lehen liburuak poesia liburuak ziren, gainera, eta ez al da zailagoa poesia argitaratzea narratiba argitaratzea baino? Poesia askoz gutxiago saltzen da.

Orain gure garaian baino zailagoa da. 90eko hamarkadan errazagoa zen; orain argitaletxeek oso ondo pentsatzen dute zein poesia atera eta zein ez. Narratiba da nagusi, narratibak ziurtatzen dizulako gastuak beteko dituzula. Argitaletxeek iturria itxi diote poesiari.

Eta horrek ez du zerikusirik literaturaren kalitatearekin. Negozio bat da, azken finean.

Hala ere, Euskal Herrian txikiak izatearen abantaila badugu. Egia da negozioak direla, baina hemengo argitaletxe handienaren pentsatzeko eta funtzionatzeko modua ezin daiteke Frantzia eta Espainiako argitaletxeek dutenarekin konparatu. Hemen, liburu batek merkatuan funtzionatuko ez duela jakin arren, lanak merezi duela pentsatuz gero, argitaratu egiten dute. Gaztelerazko liburuak askoz neurri handiagoan tratatzen dira arkume txuletak bezala euskarazkoak baino.

Hemen gutxienez eskuetara iristen zaien guztia irakurtzen dute editoreek, nahiz eta gauza asko atzera bota.

Editorearen irudia diskoetako produktoreenaren pare ikusten dut nik. Estudioan sartu eta "horko gitarra hori fuerteegi dago, hor bateriak huts egin du..." esaten dizuna. Funtzio garrantzitsua betetzen du, izkutuan geratzen den funtzioa. Jendeak pentsatzen duena baino eragin handiagoa du editoreak azkeneko produktuan.

Baina, aholkularitza lan bat da beraiena. Azken hitza zeurea da beti. Ni, behintzat, oso aske sentitu izan naiz beti.

Eta askotan asmatu egiten dute zure puntu ahulak ikusten.

Edozein harremanetan bezala, sokatira moduko bat da: noraino zaude prest editoreak zure lanean eskua sartzeko eta bere aldaketak sartzeko? Editoreak kalte egiten dizula uste duzun unea iristen baldin bada, soka eten egiten da. Lehen editore lana gutxiago egiten zen eta orain, batzuek behintzat, gehiago betetzen dute lan hori.

Profesionalizatu egin dira.

Argitaletxe batzuetan aholkularitza lan hori oso ondo betetzen dute.

"Bazka" aldizkariaren aurreko zenbakian oso artikulu interesgarria kaleratu zen horren inguruan. Inork ez du esaten gehiegi pintatzen denik edo koadro gehiegi dagoenik. Liburuekin, aldiz, bai. Eta kalitatearen kontuan denboraldiak izaten dira. Batzuetan lagun batekin komentatzen duzu: "Badirudi azken sei hilabetetan merezi duen lanik ez dela atera". Eta bat-batean, hurrengo bi hilabetetan, hiru liburu on argitaratzen dira. Boladak izaten dira eta, orokorrean, ez zait iruditzen kalitatearen maila jaisten ari denik.

Hori erlatiboa da. Publikatzen dena baino ehun aldiz gehiago argitaratuko balitz ere, euskararentzat ona litzateke. Baina ez dago nahikoa diru eta idazle hori egiteko.

Ezta hori xurgatuko duenik ere.

Gauden tokian egonda eta daukagun historia edukita, ahalegin handia egiten da eta proportzio horietan gauzak ez daude gaizki. Proportziorik ez duena produzitzen diren liburuen harrera da. Hor ikusten dut nik hutsunea. Literatura, azkenean, irakurleek egiten dute indartsu. Edo, gutxienez, irakurleek idazleek bezainbeste erantzukizun dute.

Gero eta liburu gehiago saltzen da, baina salmenta ale gutxi batzuetan kontzentratzen da. Literatura guztietan nagusitzen ari den joera da hau. Argitaletxe bakoitzak lau liburu ditu ikaragarri saltzen dituenak eta beste 50 batere saltzen ez direnak. Bere erritmo industriala, liburu horiek guztiak ateratzea, justifikatzen du badakielako bizpahiru ondo saltzea lortuko duela. Nahiz eta tituluak gero eta gehiago izan, saltzen diren gutxi horiek gero eta gutxiago dira. Sorgin gurpil bat da.

Frantziako argitaletxe baten zifrak entzun nituen lehengo batean. Saioak argitaratzen dituen argitaletxe bat zen. Gutxi gorabehera proportzioak hauek ziren: urtean 100.000 saltzen dituen ale bat argitaratzen dute eta gainontzeko 25ek mila ale bakoitzak. Ale bakar horrekin lortzen dute bizirautea.

Frantzian frantsesa ikasten aritu nintzenean, nire irakasle batek Berlineko horma bota zutenekoaren inguruan saiakera polita argitaratu zuen. Beti barrez ari zitzaidan, inork ez dakien hizkuntza batean idazten dudalako. Halako batean, nire nobelaren zenbat ale saldu nituen galdetu zidan. Nik "hainbeste" erantzun eta porru eginda geratu zen, bere liburua baino gehiago saldu zelako nirea.

Askotan konplexuz beteta gaude. Niri gauza bera gertatu zitzaidan Soledad Puertolasekin. Jardunaldi batzuetan aritu ginen hortaz hizketan eta ikusi genuen nik berak baino dezente gehiago saltzen nuela. Berak esaten zuen saria jasotako lanak saltzen zituela soilik.

"El PaØs"eko gehigarrietako kritikoek, kalitatearen arabera edo interes politiko-ekonomikoen arabera, liburu batzuen kritikak egiten dituzte. Kritikak liburutegi sareko zuzendariak hartzen ditu (agian, irakurtzen ere ez daki, baina diru kontuak berdintzen oso ona da), eta zera esaten du: "Kontxo! Liburu hau oso ona omen da. Zenbat liburutegi ditugu?... 100. Bada, hamarna ale erosiko ditugu liburutegi bakoitzeko". Eta liburu hori asko saltzen da. Horrela, argitaletxe batek hiru liburu izugarri saltzen ditu eta horrek ematen dio bidea, nahi izanez gero, beste liburu batzuetan inplikatzeko. Dirua irabazi besterik ez badu buruan, ez du besterik argitaratuko. Hori da eskema.

Idazleok kontratuaren gure zatia ondo betetzen dugu. Barreraren beste aldean dagoena ez dakit zer neurritan dagoen geure esku. Mundu guztiak gauza bera esaten du: irakurzaletasuna bultzatu behar da. Nik badut lagun bat egun guztia footing egiten pasatzen duena, eta footing egin beharko nukeela esaten dit. Sentitzen dut, baina ez zait gustatzen. Niri gustatzen zaidana irakurtzea da. Berak ni footing egiteko konbentzitzen ez nauen bezala, niri kosta egiten zait berari irakurzaletasuna sartzea. Ez dakit non dagoen sekretua. Eta etorkizuna ilun ikusten dut; gero eta jende gehiago dago footing egiten duena eta gero eta gutxiago irakurtzen duena.

Baina, batzuetan, irakurle kontsideratzen dugu soilik gure liburua irakurri duena, gure literatura kontsumitzen duena edo Jon Alonsoren azken itzulpena daukana. Irakurleak, egunero euskaraz irakurtzen dutenak, milaka dira Euskal Herrian, "Euskaldunon Egunkaria" edo ARGIA irakurtzen dutenetatik hasi eta etxean duten liburu zaharra irakurtzen duteneraino.

Ni ez naiz hain optimista. Eta zuk aipatutako horiek ere irakurle kontsideratzen ditut.

Har ezazu "Gara" eta begira ezazu zenbat euskal liburu aipatzen diren eta zenbat erdarazkoak. Niri iruditzen zait, euskaldunek, euskaraz irakurtzen dakitenek ere, erdaraz irakurtzen dutela.

Ia urtebete pasa dut Eskozian. Bada, ez dut aurkitu inor poesia irakurtzen duenik. Eta Euskal Herrian normala da. Poeta batek liburu bat aurkezten duenean, hara doaz argazkilariak eta gero aipamen bat agertzen da prentsan. Gero, astebete bakarrik iraungo duela? 500 liburu besterik ez dituela salduko? Hemendik kanpora ez da saltzen bat bera ere. Horregatik, hainbat sektoretan gure literatura osasuntsu dagoela uste dut. Jende asko poesiara hurbiltzen da beste hizkuntzetan baino beldur gutxiagorekin. Idazleak, hemen, ez dira elite bat, denok ezagutzen ditugu, kalean ibiltzen dira... eta orduan irakurleak esaten du "Harkaitz Canoren poesia liburu hau hartu eta irakurri egingo dut". Erdi mailako edozein espainolek ezin du hori egin. Heltzen zaizkion liburuak goregi hegan egiten duten txoriak dira.

Euskal Herrian gertatzen ari dena, Europa osoan gertatzen da, lehen esan dudan bezala: literatura katakunbetako jarduera bihurtzen ari da. Eta agian hala behar du izan. Arazoa da idazleok nola lotzen dugun hori gure bizimoduarekin. Nik profesional izan nahi badut, katakunbetan ez naiz ondo ibiliko. Baina erabakitzen badut ez zaidala horrenbeste axola literaturatik bizitzea, oso ederra irudituko zait Getxon hamabost lagunekin hizketan egotea. Azkenean, hori da balio duena, hor egosten dira ideiak. Eutsi diezaiogun horri.

Askotan, eredu bezala literaturaren multinazionalak diren herrialdeak hartzen ditugu. Eta Ingalaterran, proportzionalki, poesia gutxiago irakurriko dute, seguruenik, hemen baino. Baina haiek dirua dute, industria dute, handiak dira, eta gu haiei begira gaude. Haiek bezalakoak izan nahi dugu, baina hori baztertu eta katakunbak onartu behar ditugu.

Suerte handia dugu gure irakurleekin. Irakurle errenazentistak dauzkagu: kirolariak, Athletic zaleak, militanteak, "Egunkaria", "Gara" eta "Deia"ren erosleak... eta gainera, urtean behin, poesia liburu bat irakurtzen dute. Hori pribilegio bat da. Beste herrialde batean gutaz paso egingo zuten guztiz.

Beraz, etorkizun "ona" dugu. Katakunba polita egingo dugu.