Gotzon Garaterekin elkarrizketan.
"Erdarakadak" liburua dela eta, beriro dugu Gotzon Garate komunikabide gustietan. Orain 53 urte Elgoibarren jaioa, jesuita, gizon zintzoa, filosofia ilertzaile, literaturgile eta irakaslea, Gotzon Garate gauza guztien gainetik euskarazalea da. Hizkuntza, literatura, Eliza eta unibertsitateaz mintzatu gara, eta ekarrizketan zehar euskararekilo pasioa dario une eta gai orotan.
Gotzon Garate: "Erlijiosoak euskal kulturarako oso txarrak izan dira"
GALDERA: Zergatik liburu hau, «Erdarakadak» liburua?
ERANTZUNA: Arrazoi batzu badira. Azken hogei urte hanetan mugaz bestaldean banabil, baserrietan, eta heurek ulertzen ez dituzten gauza batzu sartzen ditugula konturatu naiz. Hemen esaten baduzu «zoaz sakutik hartzera» gaizki dagoela esatea zaila da, baina mugaz bestalde ez dute ulertzen, espaiñolaren eragina dugulako, «vete a tomar por el saco». Eta alderantziz ere gertatzen da. Heurek esaten dute «bizarra egitera noa» eta guk ez dugu ulertzen, «je vais me faire la barbe». Eta hori frantsesaren eragina da. Gu zazpi probintzia gara. Hori izan zen motibo bat, baina asko dauzkat.
GALDERA: Benetan uste duzu linguistikoki txirotze prozesua gertatzen ari dela, edo, ez al dago paraleloki aberaste prozesua, irakaskuntzaren eskutik batez ere?
ERANTZUNA: Nik uste dut biak daudela, arrazoia daukazu. Hau da, beste aldean eta hemen ere ikusten da baserrietan aiton-amonak ez zetitela erdaraz, eta beren esamoldea euskarazkoa dela eta hiztegia ere askoz ere aberastasun handiagoaz. Eta heuren bilobak, frantsesez. Egoera penagarria da oso. Hemen, hiru probintzietan ni optimista nago. Baditugu gure eragozpenak, baina mugaz bestaldean oso larria da.
Beste prozesua ere ematen da. Nire etxekoek ezin dituzte nire liburuak ulertu, eta nire amak 93 urterekin, ez daki erdaraz, eta nire arrebak ere gaizki. Elgoibarko euskara ikasi dute, eta ez da aditza arazoa bakarrik, hitzak ere bai. Konturatu gabe, aberastasun nahiko handia daukagu. Beraz, esaldietan, koturatu gabe, erdarara jotzen dugu, baina hiztegia aberastu dugu.
GALDERA: Hizkuntza jatorraz ari gara, hizkera zaharra eta tradizioaz, baina literaturak ez al du hizkuntzaren berriztea behar?
ERANTZUNA: Bai, baina nik uste dut hor beldurrik gabe sartu behar garela berriztera, baina nik esango nuke, galdu gabe daukaguna. Hori behintzat, gorde. Gero, esate baterako, mila gauza daude gure gizartean euskaraz esan ez direnak, beldurrik gabe esan behar dira, edo frantsesez edo ingelesez.
Beste puntu inportantea zera da, Frantzian eta Espainian herriak erabiltzen duen ia guztia jasota dago. Badakizu zenbat gizaldi diren frantsesez idazten dutena... Esan nahi dut egiteko asko falta zaigula oraindik, atsotitzak, esaerak, esamoldeak, lokuzioak, etab. Oso gutxi dago jasota. Mitxelenaren hiztegi hori oso meritu handikoa da, baina bakarrik idatzitakoa jasotzen du. Zaharren aberastasuna galtzen badugu, betirako galdu da. Momentu kritikoa da.
GALI)ERA: Maiz entzundakoa galdetuko dizut: nola uztartu euskara jator hori hiri handiko hanpa munduaz, droga munduaz? Sinesgarria da Elizondoko euskara jatorraz mintzatzen den polizia?
ERANTZUNA: New York-eko bizitza kontatzen hasi nahi baduzu ikusten da hiztegiaren aldetik ez direla horrenheste hitz berriak. Drogaz idaztean, eta zerrenda eginez, 200 hitz berezi ager daitezke. Baina ez da problemarik, sartu berrehunak. Nire ustez esaldiak dira problema, ez hitzak. Hitz berriak sar daitezke, beldurrik gabe.
GALDERA: Eta ez al da xelebrea New York-eko komisario batek «joan hadi antzarrak perratzera» moduko esaldi bat diola irakurtzea?
ERANTZUNA: Bai, eta problema hori badago. Euskal gizartearekin gertatzen da. Esaten dute ea zergatik ez dagoen euskal burgesia ispilatzen duen nobelarik. Euskal burgesia erdaraz egiten duen gizartea delako. Beraz, euskeraz jartzea artifiziala da. Gure problema izugarria da, gure gizartea benetan erdal herria delako.
GALDERA: Eta sakonean sinesgarritasun arazoa sortzen da, ezta? Ez bada sinisten polizia horrek horrelako euskara egin dezakeenik, nolatan sinistu bada nobelaren istorioa?
ERANTZUNA: Orduan zuretzat nobelan polizia bat agertzen denean erdaraz egin beharko luke?
GALDERA: Horrelako saioak ere egin izan dira noizbait euskal literaturan.
ERANTZUNA: Bai, ikusi izan dut. Izan daiteke. Nik ere pentsatu izan dut horretan. Baina nik uste dut ez legokeela euskal nobela bat Euskal Herrian koka litekeenik. Noiz egingo genuke euskeraz nobela osoa, errealismoa emateko, errealitatearekin lotuta? Diozunez, batzuk teknikak erabiltzen dituzte, ihesaldia edo geografia imajinarioak. Eta pozgarria da ikustea idazle asko dagoela eta bakoitzak bere bidea hartzen duela. Beharbada, zaharra naizelako, nik hauze dut.
Droga mundua Bilbon kokatzen baduzu–eta hiri handitan kokatu behar da hor dagoelako mugimendua, ez duzu Elgoibarren kokatuko, bueno, orain oso famatua da-, hirietan ez da euskaraz egiten. Orduan, erralismoa emateko, Jon Juaristik esaten duena, erdaraz idatzi behar dugu. Arrazoia dauka. Bilbon, Euskal Gobernuan ere ez dakite euskaraz Problema handia da. Gu gure herrian fikzio metalinguistio batetan bizi gara.
GALDERA: Literatur kritikan buruzko oharrak argitaratu berri dituzu, kritika pilpilean egon den garai batetan. Zuk bestelako garaiak ere ezagutu izan dituzu, oraingoa bezainbeste gogorrak. Denborak ematen duen perspektibaz, nola ikusten duzu oraingo literatura?
ERANTZUNA: Nik uste dut oso pozgarria dela. Esaten dute nobelak direla, hemen eta nazio guztietan, literaturaren termometroa. Sekulan ez dira honenbeste nobela eta hain onak ere idatzi. Hutsak izango dituzte, baina asko idazten da. Ipuinetan ere bai. Egoera ona da. Kritika egin behar dugu, eta ikusi non dauzkagun problemak, eta ahal badugu gauzak mejoratu.
Izan dira beste garai batzu ere elkarren kontrako borroka gehiago izan direnak. Gabriel Arestiren garaia eta lehenago ere Txillardegi, Orize, Lizardi eta Lauaxeta, eta hori da seinale oso ona. Kritika dagoen bitartean, zeozer kritikatzeko badagoelako seinalea da. Txarrenak izan ziren gerra ondoko garai haiek. Ez zegoen krititarik, zergatik? ez zelako ezer ere idazten. Eta beste nazioetan ere halaxe dabiltza. Zenolako borrokak daude bat judutarra delako eta bestea ez dakit zer. Istilu gogorrak. Zoritxarrez biografiari begiratzen zaio asko. Eta hori txarra da.
GALDERA: Ez duzu uste literaturgileek mezua ez dutela bakarrik testuaren bidez bidaltzen, baizik eta agerpen publiko eta deklarapenetan, eta alde horretatik biografiak baduela garrantzia?
ERANTZUNA: Arrazoi handia daukazu esatean nahi eta nahi ez liburuan bakoitzaren nortasuna eta eritziak ere agertzen direla. Baina hala eta guztiz ere nik uste dut biak bereizi behar direla. Celine, farista zelako eta judutarren kontrakoa, baztertua izan zen, eta orain aldiz frantsesek ikusten dute meritua zuela. Normala da gizarteak halaze epaitzea, hau da, ezkertiarra bada, bere aldekoak goraipatzea. Talde bakoitzak bere idazlea jeso nahi du. Begira Madrilen zenolako idazleak aipatzen dituzten. Garbi ikusten da, ezta? Nik ez dakit noraino den objetiboa.
Ez dakit ados egongo zaren, baina uste dut bizitza sartu behar dela norberaren lanetan, baina lehendebiziko asmoa, nobela bat idaztean, nobela egitea dela, eta mezu politikoak oso arriskutsuak direla. Apaizak ahaztu behar du apaiza denik, eta emakumeak sentitu badu diskriminazioa, agertzea normala da, baina kontua ez da mezu hori behin eta berriz errepiketzea.
Zorionez, euskal idazleetan ez dut ikusi bat bera dagoenik horretan jausten denik.
GALDERA: Gaia guztiz aldatuz. Jesuitek betidanik progresismo eta kulturaren ingurnan mugitu izan zarete, eta moderazioan. Nola ikusten zen «Compañua»tik «Gogor, taldea eta abade haiek eraman zuten prozesua?
ERANTZUNA: Aspalditik pentsatuta daukat gauza bat eta hauze da: oso ondo bereizi behar dira herriko apaizak eta «ordenes religiosas». Sinzeridade handiarekin esango dizut. Gu, zoritxarrez, Euskal Herrian erlijiosoak danera, eta Jainkoaren aurrean esaten dut, euskal kulturarako oso txarrak izan gara. Nik ahaleginak egin ditut beste aldera jokatzen. Hamairu urtetin, Francoren garaian, inork ezer esan gabe, konturatu nintzen ni euskalduna nintzela eta euskaraz egin behar nuela eta geroztik beti egin dut. Gero hemeretzi urtekin jesuita sartu nintzen.
GALDERA: Zergatik diozu erlijiosoak euskal kulturarako txarrak izan zaretela?
ERANTZUNA: Erlijiosoak mundu guztian gaude. Nolabait guk internatzionalismo faltsu bat egin dugu batzutan. Bestetan ez. Jesuitak XVI. gizaldean sortu ziren. Euskararen aurka ez zuten egiten baina San Ignaziok berak erdaraz idazten zuen. Hori normela zen beranduago ere. Nire aitari ez diot sekula ere hitz bat erdaraz egiten nire amari, baina kartak erdaraz idazten zizkion.
Gizon famatuek, Mitxelenak ere, ez zuten liburu bat euskeraz idetzi. Euskararen alde, baina erdaraz. Nik ez diot gaizkitzat jotzen. Esaten dute guk gazteok txarto idazten dugula, eta ikasten ahalegintzen gara, baina behintzat euskaraz idazten dugu. Gu gara lehendabiziko belaunaldia euskaraz idazten dugunok. Lehendabizikoa. Giro horretan, jesuitek beti hizkuntza «del Imperio» erabili dute, konturatu gabe euskara bazegoela.
GALDERA: Hemen, Deustoko Unibertsitatean zaudetenon artean, zein da egoera?
ERANTZUNA: Hemen 600 irakasle gara eta 70-80 jesuita. Batzu katalanak, besteak Madrilekoak. Bestalde, jesuita gehienak kolejioetatik etorri gara, eta hanek ez ziren herri txitietan egoten, Bilbo, Tutera, Durango, Donostia eta holakoetan baizik. Euskeraz gutxi egiten zen tokietan.
Nik aitortu behar dut–eta beti esaten dut horrela, horregatik dut fama txarra–, jesuita bakar batzuk egin dutela euskararen alde. Instituzioak berak ez du benetan egin euskararen alde egin behar zukeena. Ez borondate txarrez, baizik eta dinamika beragatik. Erdera denek zekiten.
GALDERA: Urtetan esan ohi da elizari esker mantendu izan dela euskal kultura frankismo garaian. Argitaletxe batzu, ikastolak, etab. berari esker sortu zirela.
ERANTZUNA: Lehen esan dizut bereizi behar direla erlijiosoak eta herriko apaizak. Egia da ere frantzistotarrak lotuago ibili direla herriarekin eta euskal kulturarekin ere bai. Eta dudarik gabe, herriko apaizak oso lotuta ibili dira. Ni gaztea nintzenean, jesuita sartu aurretik, Elgoibarko apaiz denak ziren euskaldunak eta euskaltzaleak. Horiek benetan beti zeuden prest euskarari laguntzeko. Hor, puntu hortaz, bi gizonen artean eztabaida gogorra egon zen, eta ez ditut izenak esango. Batek esaten zuen erlijiosoak eta herriko apaizak jokabide diferentea zutela, eta besteak ezetz. Nik uste dut gaia bera baino moldeak berotu zirela. Baina arrazoi pixkat bazuen. Apaizak izan dira ikaragarrizko lana egin dutenak. Madrilen esaten zen ETAko baten atzean beti apaiz bat bazegoela. Hori ere exajerazioa zen, baina euskal kultura eta herriaren alde, herriko apaizak zeuden, Aitzol kasu. Jesuitek «mea culpa» esan behar dugu.
GALDERA: Oso oso labur, eta amaitzeko, nola ikusten da Deustuko Unibertsitatetik unibertsitate publikoa?
ERANTZUNA: Nik beti esan dut, eta horregatik fama txarra dut, jesuitak herriaren zerbitzurato daudela, eta ez herria jesuiten zerbitzurako. San Ignaziok berak eta buru pixkat duenak ikusten du. Eta hor hutsegiten dugu. Ez gara konturatzen Deustu herriaren zerbitzurako dela, eta herrian ere euskaldunak badirela.
Beste alde batetik, publikoa ipintzen bada, gurea ez da berarena oztopatzea, baizik eta planteatzea zein beste gauza egin dezakegun. Badugu irrati bat Loiolan, argitaletxe bat, eta hainbat gauza. Bestelako gauzak egin genitzake. Beharezkoa dena, San Ignaziok zioen moduan. Baina bada egia hemen beldurra badagoela irakasleen artean, eta konpetentzia arazoa sentitu egiten dela.
LAURA MINTEGI
38-41
GaiezKulturaArgitalgintArgitalpenaLiburuakBesteak
GaiezKulturaLiteraturaIdazleakGARATE1
PertsonaiazGARATE1
EgileezMINTEGI1Kultura
