Zakilixuten potroximela

  • Nori ez zaio gustatzen ahuakatea? Ia denok atsegin dugu fruitu berri hori, di-da amaren batean etxekotu zitzaigun. Zenbat urte da ba dendaero ikusten hasi garela? Gure mahaietara iritsi aurretik, historia luzea du.

Jakoba Errekondo

2025eko martxoaren 03an - 05:00
Azken eguneraketa: 09:37

Ahuakateondoa amerikarra da, ederki dio bere izen zientifikoak: Persea americana. Itxuraz arbasoak Amerikako iparraldearen iparrekoak ziren eta Miozeno eta Pliozeno garaien artean, duela 23 eta 2,5 milioi urte artean hegorantz migratu zuten, orain Mesoamerika esaten diogun lurraldera. Hor bizi da harrezkero, eta bertako biztanleen urte askotako hautespen lanari esker orain ahoratzen ditugun barietateak edo kultibarrak gozatu ahal ditugu. Mexikoko Puebla estatuan aurkitu dira duela 9.000-10.000 urte ahuakatea jaten zutelako aztarnak. Han bezalaxe esaten diogu guk ere “ahuakate” fruitu horri. “Ahuakate” izena nahuatl hizkuntzatik dator, “ahuacatl” hitzetik, zeinak, agi danean, “barrabila” esan nahi baitu. Antzekotasun izugarria dago ahuakatearen zintzilikatzeko formaren eta zenbait barrabilenaren artean.

Erdialdeko Amerikaren bihotzetik Hegokora eta Karibe aldera eraman zuten ahuakateondoa. Bide horretan bere langintzan iaiotu ziren Palta herrikoak, Ekuadorren Peruko mugan. Palta hizkuntza sailka ezina eta apenas frogatutakoa hitz egiten omen zuten. Hegoaldeko Inka inperioak bereganatu eta betiko desagerrarazi zuen Palta kultura, baina ez beraien ahuakatea jateko ohitura. Inkei, nonbait, ahuakatea gustatu eta hortik hegoaldera hedatuko zen; izan ere, hango herrietan, Peru, Bolivia, Argentina eta Txilen ahuakateari “palta” esaten diote eta ahuakateondoari “palto”.

Ahuakatea eta palta dugu, beraz, gure dendetako erakusleihoak urte osoz betetzen dituen fruitua. Ahuakatea, barrabila, eta zer ote da palta? Academia Mayor de la Lengua Quechuak 2005ean argitaratu zuen Diccionario SIMI-TAQE, eta bertan dio palta dela “zintzilik eramaten den bilgoa”. Txilen urte askoan lan egin zuen Rudolf Lenz Dazinger filologo linguista eta folklorista alemanak 1904an argitaratu zuen Elementos indios del Castellano de Chile liburuan zioen palta dela “zutitzeko edo tentetzeko balio duena”. Ahuakateak eta paltak antzeko gauza esan nahi dute, zintzilik zama daraman barrabila. Baina palta harago doa: eragin zutikorra du.

Ahuakatea esaten dioten Erdialdeko Amerika eta Hego Amerikaren hegoaldearen tartean dago Kolonbia eta han ahuakate-paltari “cura”, apaiza esaten diote.

Gurean jaten den ahuakatearen ia ehuneko ehun hass barietate edo kultibarrekoa da. Bere ezaugarri nagusia itxura da: azal zaildu zakar iluna du, zuritzen nekeza eta gaitza, eta zimurra da. Horra duela gutxi asteko lau egunetan zikiratu diguten gure Zakilixut barrabiletakoaren “potroximel”, guretzat ahuakatea.


Kanal honetatik interesatuko zaizu: Landareak
Memoriaren herbarioak

Oraindik ikusgai dago Donostiako San Telmo museoan Memoriaren Basoak erakusketa, maiatzaren 11ra arte. Totalitarismoek gizartea kontrolpean hartzeko erabiltzen dituzten metodo eta tekniken inguruko hausnarketa bat da, espresio artistiko ugariren bidez ondua.


2025-04-28 | Amanda Verrone
Lurrerako giza eskubidea: gaudenen eta eraman gaituztenen alde

Apirilaren 17an, Brasilgo Eldorado do Carajás-en egin zuten lurrik gabeko 21 langileen sarraskiaren 29. urteurrena izan da. Ordutik, La Vía Campesinak data oroitzen du Nekazarien Borrokaren Nazioarteko Egun gisa, lurrerako eskubidea defendatzeagatik koldarkeriaz erail... [+]


Lizarrako Udalak txosnei jarritako debekuaren aurka protesta egin zuten 27 gazte epaituko dituzte maiatzean

Maiatzaren 22tik 23ra bitartean deklaratu beharko dute auzipetuek. Gazteek salatu dute instituzioak "geroz eta gehiago" ari direla mugatzen protestarako eta mobilizaziorako eskubide politikoa, eta 'Bajadikako 27ak' izenarekin sortu dute plataforma bat. Maiatzaren... [+]


Maiatza emankorra eta oparoa: “Maiatza urteko ardatza”

Sasoitsu, osasuntsu eta bizipozez gainezka egotea dut helburu. Jaten dudanak, egiten dudanak eta pentsatzen dudanak eragina du oreka eta malgutasuna lortzeko eta tentsioa saihesteko.


2025-04-28 | Jakoba Errekondo
Egurra diamantea baino arraroagoa da

Egurra diamanteak baino arraroagoa, bakanagoa da. Bai, unibertsoan errazagoa da diamanteak topatzea egurra baino.


2025-04-28 | Garazi Zabaleta
Oihanartia
Alpeetako hegoaldetik Nafarroa Beherera, abeltzaintza estentsibo eta dibertsifikatuarekin

Proventza eskualdean, Alpeen hegoaldean abiatu zuten Lili Saint-Laurent euskaldunak eta Mathias Guibert proventzarrak abeltzaintza proiektua duela hamar urte pasatxo. “Ardi, ahuntz, behi, txerri eta pottokekin plantatu ginen etxalde dibertsifikatua landuz, baina laborantza... [+]


Mari zuria, elurrak urtzen dituena

Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari... [+]


2025-04-25 | Aiaraldea
Baso Erresilentea proiektua martxan, mendietako jasangarritasunaren mesedetan

Urduñako 2022-2042 Onura Publikoko Mendia Antolatzeko Planaren parte da ekintza, eta Eusko Jaurlaritzako Ingurumen Sailaren babesa eta Bizkaiko Foru Aldundiko Mendi Zerbitzuaren laguntza jaso du.


2025-04-14 | Garazi Zabaleta
Dai Konbutxa
Konbutxa eta hartzituak bizibide

2021 inguruan hasi zen Itziar Presa Blasco gernikarra konbutxaren munduan murgiltzen. “Magisteritza ikasi nuen nik, eta hezkuntzan aritu nintzen urteetan lanean, baina semeak jaio zirenean etxean geratzeko aukera izan nuen, eta ordu arteko guztia, nolabait, apurtu egin... [+]


Semaforoa gorri, etsaien engainagarri

Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]


2025-04-14 | Jakoba Errekondo
Bizi Baratzearen lurreko ekosistema oparoa

Apirilak asaba zaharrengana garamatza. Apirila urte osoaren gakoa izango da. Lurrak antolatzea, ongarriketa osatzea, haziak plantatzea, pardak, makilak, sareak, lokarriak atontzea… Hamaikatxo lan bada, sasoi berrirako urratsik handiena, gero uda eta udazkena azkurriz eta... [+]


Gu ere lugorri

Sendabelarrak non bildu galdetuz idazten didate eta bide bazterrei erreparatzeko esan ohi diet. Erromantizismoak kalte egin digu bizitzako esparru askotan eta hemen ere bai, sendabelarrak ez baitaude mendi tontorretik gertu dauden bide zidorretan (bakarrik), ezta kostatik bertan... [+]


2025-04-07 | Jakoba Errekondo
Ustezko nekazaritza eta lur lantzea

Nekazariarentzat baratzea eragozpena besterik ez da. Egungo makina bat nekazari “aurreratuk” horrela pentsatzen du. Bere lanean ez dute baratzerik behar, ezta oilategirik, ezta sagarrondorik, ezta erlauntzarik ere.


2025-04-07 | Garazi Zabaleta
Soilik
Lursail txikian eta inbertsio erraldoirik gabe garatu daitezkeen proiektu agroekologikoak

Gasteizko Basaldea etxaldean dago kokatuta Soilik nekazaritza birsortzaileko proiektua, Abetxuko auzoan, eta Jaime Garcia, Joseba Vigalondo eta Javier Chaves dira bultzatzaileak. “Lehen sektorean, eredu agroekologikoan inkorporazio berriak bultzatzea da gure helburua,... [+]


2025-04-07 | Iñaki Sanz-Azkue
Suge arrantzalea, errekan barrena

Sugea entzun eta leku lehor bat etorriko zaio burura askori, narrastiek beroa behar dutela ondo barneratua baitu gizakiak. Suge guztiak ez dira berdinak, ordea; denek ez dituzte baldintza berak gustuko, eta horri esker dago, besteak beste, dagoen dibertsitatea. Bakoitzak bere... [+]


Eguneraketa berriak daude