Txerriaren belarrak
Txerri-hiltze sasoia da negua. Hotzak beroarena errazago kenduko dio. Guri ere txerriez hitz egiten dugunean beroarena behinik kenduko baligute!
Xerri-baba esaten zaio landare bati (Hyoscyamus niger); Jean Elizalde Salaberri azkaindarrak 1933an idatzi zuen Gure Herrian: “Xerri-baba badu landare hunek izena, xerrieri bereri ere ez da eman behar; pozoin hutsa da”. Egiatan txerriak berak ezta zoratuta ere ez luke ahoratuko, nola bada pozoi hutsa bada. Zentzu erabat gutxiesgarria ematen zaio landareari txerri baba izenarekin. Txerri hitza horrela erabiltzen da, iraingarri; Fernando Maiorak jasoa da Zizurren 1552an idatzitako esaldi hau: “Zuaz urdea, ahardi likits hori”. Putak ere ahardi izendatzen ziren; Gabriel Arestik 1961eko Mugaldeko herrian eginiko Toberan honela idatzi zuen: “Aurpegira barre egiten zion, sorgina, atsoa, ahardia eta puta deitzen zion”.
Hala ere, ez dut uste jendeak xerri-baba izena asko erabiliko zuenik. Hyoacyamus izen zientifikoaren itzulpen zehatza da, grezierako hys, “txerria” eta kyamos “baba” hitzetatik sortutakoarena hain zuzen ere. Akademiazaleen artekoa, iruditzen zait.
“Erabelar beltza” du izen ezagunena, eta Nafarroan “txokolateras” esaten diote, bere fruituaren forma txokolatera baten tankerakoa baita. Baina, xerriak xerri, badu deigarria den beste bat ere: bihotz-ihar. Pozoiaren eragina ote?
Aurkitu berria dute Herbehereetako Houte-Castellum erromatar garaiko herrian erabelarraren sendabelar erabileraren adierazle garbia: animalia hezur bat, urki erretxinaz (Betula sp.) zigilatuta barruan ehunka erabelar hazirekin. Nahita erabiliko zuten bere eraginen jakinaren gainean. Plinio Zaharrak eta Dioskoridesek aipatu zituzten erabelar beltzaren dohain haluzinogeno eta sendagarriak, eta horrek zibilizazio haren jakintza farmakologiko sakona eta sofistikatua azaltzen du. Erromatarrekin nahasian ibili ginenok ere zerbait ikasiko ote genuen…
Jendeak bazuen bere pozoiaren berri, baina sendabelar indartsua zela ere bazekiten, narkotikoa bezala hipnotikoa. Telesforo Aranzadik 1929ko Revista Internacional de los Estudios Vascosen “Nombres euskerikos de las plantas” argitaratu zuen eta bertan jaso zuen Izaban “atabaloi” eta Aralarren “otsobaba” esaten zitzaiola.
“Txerri-belar” esaten dioguna ere bada, berez ,“ositxeka” izenez ezagunagoa (Sanicula europaea). Honekin ere bada nahasketa zolda edo zolda-belarra ere ba omen da-eta; egun, bi izen horiek beste genero batekoei esaten zaizkie, Symphytum generokoei. Biek lurpean erraboilak dituzte, eta urde jendea, txerri eta basurde, erraboilazale amorratua da. Hortik etor daiteke nahasketa…
“Zerri-arbia” esaten zaio erremolatxari, zuhain erremolatxari (Beta vulgaris var. rapacea). Arbia (Brassica rapa subsp. rapa) egiten errazagoa izanagatik, beti egin izan da zerrientzako eta behorrentzako zerri-arbia, bazka bereziki ona. Hemen izenak egia dio, ez da gutxiespenik. Ez dakit nondik datorren ingeles llollobelardiari (Lolium perenne) “zerri-soro” esatea; hiztegian iparraldekoa dirudi. Iparraldean baita ere mugitari (Cynodon dactylon) “zerrilar” eta “urdemutur” esaten zaio. Larre belar oso ona dira biak.
Helianthus tuberosus, pataka edo frantses patatari “zerri-patata” ere esaten zaio. Ez dakit frantsesei buruz ari den izen hori, edo zerriek gordinik ere bere erraboila gustura jaten dutelako.
Jakin gabe ere, badaezpada gutxietsi, “txerri” eman izenari, gero gerokoak.
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Dei batek dena alda dezake. Eguna bai, bederen. Hurrengo orduetako martxa, sikiera. Ourensen dagoen lagunak jasotzen du Noainen dagoen Lugoko lagunaren deia. Dei bakar batek ekarri zituen Galizako elkarte bateko zortzi artzain eta ahuntzain bat etxera. Zoragarria izan zen... [+]
Artzain gisa hirugarren kanpaina du aurtengoa Koldo Vicente Eseberrik. Familia Otsagabikoa izan arren, Iruñean bizi izan zen txikitatik, baina abeltzaintzaren munduarekin harreman estua izan du beti. “Osaba artzaina zen, haragitarako ardiak zituen hemen, eta txikitan... [+]
Bada Garde. Urrutira gabe hor dago, urrutieneko mugaren guardan. Umetan ezagutu nuen Garde, ez dut gogoan zenbat urte nituen, baina landatuta geratu zitzaidan han ikusi nuena.-
Emakumea eta lurra elkartzen dituen liburua idatzi du Onintza Enbeitak: Bizitza baten txatalak. Gure aurrekoen bizimodua jaso du, andre baten ahotan: "Baserria bere horretan, erromantizismorik gabe". Feli Madariaga (1932, Baldatika, Forua, Bizkaia) da andre hori, lurrari... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Irulegi eta Anhauze artean ditu mahastiak Joanes Haritschelharrek, Amama proiektuaren bultzatzaileak. “Mahastiak ene amarenak ziren, eta bera jubilatu zenean hartu nuen nik etxaldea, 2022an”, azaldu du. Ama mahastizaina eta aita ardi gasnagilea ditu, eta beraz, beti... [+]
Orriuldu gabe daude oraindik zuhaitzak eta arbolak. Hostoak ihartu gabe daude, bai. Eta hostoa jasotzeko sasoi aproposa da. Hostoa, batez ere geroago jasotzen da; zuhaitzaren adaburua janzten duen orritza edo hostotza erortzen denean edo orriultzen denean, lurraren instantziako... [+]
Lanbidean urteak daramatzagun basozainok, gogoan ditugu 1989. urtean Euskal Herria bortizki kolpatu zuten mendiko sute handiak. Urtarriletik luze zetorren lehorte latza udazkenean lehertu zen haize bortitzen bultzadaz. Dozenaka sutek beltzez jantzi zuten lurraldea, bereziki... [+]
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Historikoki, artzaintzari eta abeltzaintzari guztiz lotuta egon den bailara da Erronkaribarrekoa, baina azken hamarkadetan nabarmen eraldatu da eta turismoa bihurtu da jarduera nagusia. “Ekonomia horrela aldatu da, eta hamarkadaz hamarkada ardi, behi eta behor kopurua... [+]
Ez naiz aparretsia, orraztearen aparretsia, ezta gutxiagorik ere. Baina ikasturte berriari ekiteko, zer den ez den, lakarra zuzen-zuzen ederki asko eginda nator zuregana.
Sendabelarra oliotan beratzeaz ariko gara baina ukendurik egin gabe. Bai, arraroa dirudi baina sendabelar freskoak oliotan beratu, iragazi eta erle argizaria ipinita ukendua egiten ikasi duenari olioarekin beste era batera lan egitea badagoela esan nahi nioke. Oleato edo olio... [+]
Gabezia, pobrezia eta erromestasuna orokortu ziren. Euskal Herri atlantikoa harropuzkeriaren ur gaineko bitsetan bizi zen. Itsasoz haraindiko merkataritzak, arrantzak eta estraperloak gure iparralde osoko jendartea aberasten zuten. XVI-XVIII mendeak ziren. Meatzariak,... [+]