Satorra baratzetik kanporatzeko, sator-belarra
Sator eta satagin, suge eta sugegorri, sagu eta sugandila, satitsu eta saguzar, sits eta sorbeltz, soro-muxarra ahaztu gabe, hanka-lauka edo hego-bika ibili, inguruan ditugun animaliak ezin ikusi ditugu. Batzuk arrazoiz. Esaterako, azaloreek (Brassica oleracea var. botrytis) burua egin behar duten unean, sailean hozkaka jo eta errotik mozten dituen satagina. Beste asko, ordea, laguntzaile finak ditugu, batik bat landareen arerioak harrapatzen dituztelako: suge, sugandila, saguzar, sorbeltz eta abar oso luze bat. Badira tartean zer egiten duten ez dakigunik ere, satorra adibidez.
Satorra haragijalea da, animaliatxoak besterik ez ditu jaten. Lehen batean landareak babestu nahi ditugunontzako lagunak dira: ez dituzte jango. Baina bere bizimodua osatzeko lurpeko galeriak egin behar dituztenean, aurrean topatzen duten sustrai samur guztiak jo eta hautsita egingo dute aurrera. Eta bere dietaren osagai nagusia zizarea da; bai, gure lurrak ontzen dituen zizarea. Beraz, satorra “txintxoa” edo “gaiztoa” da?
Sator jendeak sekulako gerrak ezagutu ditu. Lehengo mendearen hasieran, belle époque delakoan ("garai polita" omen euskaraz), modaren bihotzetik (Paristik) zabaldu zen sator larru finarekin egindako berokien bolada; beroki bat egiteko huskeria behar zen, 600-800 sator alegia. Milaka satorketari aritu zen mende erdiz. Etengabeko gerra hotza ere ezagutu dute. Era guztietako tranpa, tramankulu eta trepeta sator-mukuruetan. Satorra atzeratzeko asmoarekin, sator zuloan zer ez da sartu edo isuri izan? Alanbre ziztadun, beira zati, iltze, bizar xafla, burdin zorrotz, arrain ustel, erretako olio, naftalina, brea, galipot, alkaterna, bilgor eta koipe bero, formol, kaltzio karburo, estriknina eta halako pozoi, ke bonba, pixor eta minda, ur ustel... Alemanian babestuta daude satorrak eta, arazo larriren bat sortzen dutenean, harrapatu eta beste nonbaitera eramaten dituzte. Oso gutxitan ematen dute hiltzeko baimena.
Hil nahi ez eta satorra bere lurraldetik uxatzeko soinugailuak edo lurpean bibrazioak sortzen dituzten botila dantzariak jartzen dira burdin hagen edo hurritz makilen (Corylus avellana) muturretan. Lan hori egiten duten landareak ere badira: asma-belarra (Datura estramonium), otsobaba arra (Helleborus foetidus) eta sator-belarra (Euphorbia lathyris). Azken hori boladan dago, gero eta gehiago ikusten da baratze mugetan. Landare pozoitsua da, bere izerdi esnetsuak erre egiten du. Agi danean, satorrak kosk egiten dionean muturra erre egiten zaio eta atzera egiten du. Landare handia da, metro bete gara daiteke, eta, surtraije handia duenez, satorrari buelta handia emanarazten dio erredura saihestu nahi badu.
Dotorea da sator-belarra, zorten luze zuenaren inguruan hosto txorrotx urdinak, gainetik begiratu eta gurutze eran kokatuta ditu. Biurteko jotzen bada ere, askotan urte berean loratzen da. Erleek bezala intsektu askok gustuko dute lore hori. Hortik etorriko diren haziak hirukada daude kapsula batean, eta kapsula espaziala balitz bezala, hori lehertu eta haziak metro batzuetara hedatzeko ez du inoren beharrik.
Baratze, sega-belaze, soropil, belardi dotore, golf zelai eta antzekoetan sator-meta heresia da. Barazkiak harrotu, landareak altxa, sega kamustu, segatutako belarra zikindu, berdindutako lurra desberdindu... Jarri bada sator-belarra inguruetan; satorra kanpora.
Tartiku eta tartakin ere esaten zaio sator-belarrari. Azkuek jasoa du Erronkariko Bidankozen katalin-belar izena eta berari buruz ziotena: "Belar koni urte guzian ezau kentan lorea, exar dein artio".
Aurten bai urtea da. Sagar urtea izango da aurtengo hau (Malus domestica). Eta baialdia behar bezala agurtu eta baliatzeko, besteak beste, dolareak gertatu beharko ditugu.
Duela urtebete pasa gauzatu zuten Ortulaguntza proiektua Debagoienan. Langile bat kontratatu dute bailarako nekazaritza proiektu txikietan txandaka lanean aritzeko, hartara ekoizleei lan karga arintzeko eta baldintzak duintzeko. “Sektorea zaurgarri zegoela eta errelebo... [+]
Kaxalotea edo zeroia (Physeter macrocephalus) munduko horzdun zetazeo handiena da, eta baita munduko horzdun animalia handiena ere. Beheko barailan soilik ikusten zaizkio hortzak, baina bakoitzak kilo bateko pisua izan dezake. Izatez, ez dago oso argi zertarako erabiltzen dituen... [+]
Lagun asko dut. Ezagutzen ditudanetatik hegalari jendea da mordoxka bat. Duela hiru bat urte, horietako baten bisita izan nuen; ez dut gogoan nor zen. Antxeta mokogorria izan zitekeen, edo zozo eme bat, edo saldo handietan ibiltzen diren arabazozo pikart horietakoren bat, edo... [+]
Maiatzaren 10ean egun osoko festa berezia antolatu dute Zestoako Amilibia baserrian. Agroekologiaren eta elikadura burujabetzaren alde, Gipuzkoako Biolur elkarteak abiatutako proiektua da Amillubi, eta udaberriko hitzordua aitzakia paregabea izanen da tarte eder bat partekatu... [+]
Gure hondartzak marrazoz beterik daude. Igerilariak lasai egon, kostaldean 100-200 metroko sakoneran ditugun hondartza zabalez ari bainaiz. Bertan bizi da Atlantikoko marrazo ugariena eta txikiena.
Oraindik ikusgai dago Donostiako San Telmo museoan Memoriaren Basoak erakusketa, maiatzaren 11ra arte. Totalitarismoek gizartea kontrolpean hartzeko erabiltzen dituzten metodo eta tekniken inguruko hausnarketa bat da, espresio artistiko ugariren bidez ondua.
Apirilaren 17an, Brasilgo Eldorado do Carajás-en egin zuten lurrik gabeko 21 langileen sarraskiaren 29. urteurrena izan da. Ordutik, La Vía Campesinak data oroitzen du Nekazarien Borrokaren Nazioarteko Egun gisa, lurrerako eskubidea defendatzeagatik koldarkeriaz erail... [+]
Maiatzaren 22tik 23ra bitartean deklaratu beharko dute auzipetuek. Gazteek salatu dute instituzioak "geroz eta gehiago" ari direla mugatzen protestarako eta mobilizaziorako eskubide politikoa, eta 'Bajadikako 27ak' izenarekin sortu dute plataforma bat. Maiatzaren... [+]
Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari... [+]
Proventza eskualdean, Alpeen hegoaldean abiatu zuten Lili Saint-Laurent euskaldunak eta Mathias Guibert proventzarrak abeltzaintza proiektua duela hamar urte pasatxo. “Ardi, ahuntz, behi, txerri eta pottokekin plantatu ginen etxalde dibertsifikatua landuz, baina laborantza... [+]
Egurra diamanteak baino arraroagoa, bakanagoa da. Bai, unibertsoan errazagoa da diamanteak topatzea egurra baino.
Sasoitsu, osasuntsu eta bizipozez gainezka egotea dut helburu. Jaten dudanak, egiten dudanak eta pentsatzen dudanak eragina du oreka eta malgutasuna lortzeko eta tentsioa saihesteko.
Urduñako 2022-2042 Onura Publikoko Mendia Antolatzeko Planaren parte da ekintza, eta Eusko Jaurlaritzako Ingurumen Sailaren babesa eta Bizkaiko Foru Aldundiko Mendi Zerbitzuaren laguntza jaso du.
Sendabelarrak non bildu galdetuz idazten didate eta bide bazterrei erreparatzeko esan ohi diet. Erromantizismoak kalte egin digu bizitzako esparru askotan eta hemen ere bai, sendabelarrak ez baitaude mendi tontorretik gertu dauden bide zidorretan (bakarrik), ezta kostatik bertan... [+]