Ilarra eta magitxa, zein baino zein
Ilarraldi betean gara. Etxean ikasia dugu ilarra dela udaberrian berdetan edo freskotan jaten den ale biribila (Pisum sativum). Baina izen asko du, etxe-ilar, poidezantur, irar, itxilar, ilar biribil, ilar xehe, ilar berde, ilar orlegi, ilar gozo, ilar bera, ilar txiki, ilar xuri, ilar-xixa eta besteren bat ere bai, segurki.
Denborarekin eta etxetik atera eta batean eta bestean galdetu edo gabe entzundakoekin eta irakurritakoekin ikasi dut leka barruan hazten den ale ugariri esaten zaiola ilarra; beno, nire ustea besterik ez da. Hizkuntzalariek hitz egin dezatela...
Era askotara entzun izan dut “ilar” hitza beste hainbat lekazi edo lekale izendatzeko. Hona dakizkidanak aletuta, leka bezala aletuta edo irakurrita. Babarrunari (Phaseolus vulgaris) ilar, indilar, mailar, marikol, ilar beltza, nafar-ilar, ilar habetako, ilar zuri, ilar gorri, ilar luxe, ilar nabar, ilar motz eta baba erroma. Dilistari (Lens culinaris) ilar zabal, ilar xabal, ilar xehe. Txitxirioari edo lelikotari (Cicer arietinum) ilar-xixa, nafar-ilar, marikol eta mairu-ilar. Lekari (Phaseolus vulgaris) ilar-leka, ilar fresko, ilar berde. Aizkolari (Lathyrus sativus) ilar latz. Lathyrus odoratus-i ilar usainduna. Txirintxoiari (Medicago sp.) idar beltz. Vicia lutea-ri garilar eta idar beltz. Astailarra (Lathyrus aphaca). Sulari (Hedysarum coronarium) suge-ilar.
Bada bai ilarretik gure inguruan. Ilarraren alea bazka oso ona da guretzat bezala gure abereentzat. Bazka ona animaliarentzat eta lurra aberasten duena. Lekadun guztiek lurra nitrogenoz osatzen dute, lurpean, sustraietan apopilo hartzen dituzten bakterio berezi batzuen lankidetza dela medio.
Aleaz gain, bera dakarren leka ere jaki aparta da. Leka edo teka edo ilarteka edo zeruka edo magia edo magina edo ziskua. Irakurri edo aletu behar den horrek ere izango du izen gehiago... Babarenari (Vicia faba) teka, leka edo zerukaz gain baba-zekale ere esaten zaio.
Aparteko gozotasuna aitortzen zaie bereziki leka jateko ereiten diren ilar barietateei. Ilarraren azpi-espezie gisa sailkatzen dira: Pisum sativum subsp. arvense. Fruitua heldutasunera iritsi aurretik, barruan aleak arrasto ttiki-ttikiak besterik ez direlarik, oso-osorik jaten den gutizia da. Iparraldean teka eta Uztarrozen magutxa edota magitxa esaten zaie fruitu berezi horiei. Kolonizatuok “tirabeque” edo “bisalto” edo “mangetout” edo “pois gourmand”esaten diogu.
Esaerak ederki dio noiz erein behar den ilar jende hori: etxilarra erein San Moritzerako, ez zaizu murriztuko. Zein erlijiotakoa zaren, arabera horretara erein beharko duzu; San Moritz irailaren 22a da katolikoentzat, abenduaren 27a ortodoxoentzat, eta hileroko 25a ortodoxo koptoentzat. Ni, oraingoan, ortodoxoa naiz. Eta abenduko ilgoran biak ereingo nituzke, ilarra eta magitxa. Baina kontuz, gezurrari ere “ilarra” esaten zaio. Eta “magitxa” lizunkerietako bazkari ere bai...
Hemen gatoz, atzera ere, hausnarra berritzera. Edo behintzat saiatzera. Edo horrekin amestera. Ez dakit, ordea, berritik zer izango dugun; izan ere, antza, munduak lehengo lepotik burua jarraitzen du. Barkatu okerra: gizakiok jarraitzen dugu lehengo lepotik.
Jakoba Errekondok Ilargia eta landareak aurtengo agenda eskutan, ilargiaren arabera baratzeko lanak nola antolatu azalduko du eta entzuleen galderak zuzenean erantzungo ditu. Antton Olariagak argitalpen horretarako egin dituen hamabi piztiren ilustrazioak erakutsiko ditu eta... [+]
2014an sortu zuten Birika Permakultura proiektua Leioako lursail okupatu batean. Jurgi Uriarte Idiazabalek eta beste bi kidek jarri zuten martxan egitasmoa. “Lursail hartatik bota egin gintuzten gerora, aparkalekua egin behar zutelako, eta, etenaldi baten ondoren, bakarrik... [+]
A ze fauna! atalaren lehen denboraldian, olatuz-olatu hainbat itsas izaki aurkeztu dizkizuet txoko honen traineruko kareletik. Ordea, bigarren denboraldiko nire lehen artikulua lagun bati gorazarre egin eta bere lanaren garrantzia azpimarratzeko erabili nahi dut:... [+]
Plastikoan bilduta saltzen dizkigute zuritutako sagarra, mandarina, ahuakatea eta abar. Eta ez gaitu lotsagorritzen.
Euskal Herriaren zatirik handiena klima zonalde epelean kokatuta egon arren, Arabako eta Nafarroako hegoaldean ez ezik, edonora hedatzen dira udako bero bolada latzak. Eta, dirudienez, klima aldaketarekin okerrera eginen du egoerak –edo egiten ari da, honezkero?–... [+]
Haziak nola egin azaltzen duen jakintza praktikoa eta hazietan datzan ikuspegi politikoa. Biak uztartu dituzte Haziak liburuan Miguel Arribas Kelo-k eta Marc Badal-ek. Hamaika auzi baitaude jokoan hazi bakoitzean: biodibertsitatea vs estandarizazioa, autonomia vs menpekotasun... [+]
Liburuaren lehen aurkezpena irailaren 20an izango da, ostiralarekin, 18:30ean Azpeitiko Elikagunean. Bertan izango dira Miguel Arribas Kelo eta Marc Badal egileak, Markel Lizasoain itzultzailea, Maitane Gartziandia diseinatzailea eta Dani Blanco argazkilaria. Egileen azalpenak... [+]
Nekazaritzarekin harreman estua izan du betidanik Barazki Bizidunak proiektuko Iñaki Garcia Grijalbo Mapik. Bizitzaren paradoxak, gaur egun saltoki handi baten aparkalekua den lursailean zuten baratzea garai batean etxekoek Donostiako Intxaurrondo auzoan... [+]
Amarengandik hurbil bizitzea gustatzen zaie. Ez dira urrutira joango santio-belarraren (Jacobaea vulgaris) haziak, eta haiengandik jaiotako landareak, familia osoa, amaren eta amonaren aldamenean hazi eta biziko dira. Familia tzarra, izan ere landare bakoitzak sasoi batean... [+]
Hegazti buruhandia dugu hau, baina ez egoskorra delako, baizik eta fisikoki buru handia duelako. Horregatik da ezaguna hegazti hau, euskaraz erabiltzen diren izen askok bere begi eta buru handiari egiten diote erreferentzia: buruhandi, txorihandi, begihandi, ahohandi…... [+]
"Kaixo Garbiñe! Asko gustatzen zait egiten duzuna. Ugalkortasunarentzat sendabelar baten bila ari naiz baina zure liburuan ez dut aurkitu. Bizi naizen lekuan inork ez daki horri buruz”. Mezu hori jaso nuen hilabete dela Instagrameko pribatutik eta eragin... [+]
Nafarroako Hazialdekoren, Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkartearen (BLE) eta Gipuzkoako Biolurren arteko elkarlanetik sortu berri da HoBBea, mugaz gaindiko proiektua. “Garien bueltan bagenuen aspalditik harremana gure artean, baina, nolabait, harreman horiek... [+]
"Nai dezu katillu bat borraja loriak?”, idatzi zuen 1906 eta 1908 artean Baserritarra aldizkarian argitaratzen zituen artikuluetako batean Biktoriano Iraola Aristigietak. Borraja (Borago officinalis) sendabelar sonatua izan da: eztula baretzeko, diuretiko,... [+]
Beste hainbat intsekturen kasuen modura, hau ere “tigre” hitzaren itzalpean izendatzen dute herrialde batzuetan. Jakina, halako izena jarriz gero espero zitekeen ehizarako trebetasuna ezin falta! Eta halaxe da, bai.