Ilarraldi betean gara. Etxean ikasia dugu ilarra dela udaberrian berdetan edo freskotan jaten den ale biribila (Pisum sativum). Baina izen asko du, etxe-ilar, poidezantur, irar, itxilar, ilar biribil, ilar xehe, ilar berde, ilar orlegi, ilar gozo, ilar bera, ilar txiki, ilar xuri, ilar-xixa eta besteren bat ere bai, segurki.
Denborarekin eta etxetik atera eta batean eta bestean galdetu edo gabe entzundakoekin eta irakurritakoekin ikasi dut leka barruan hazten den ale ugariri esaten zaiola ilarra; beno, nire ustea besterik ez da. Hizkuntzalariek hitz egin dezatela...
Era askotara entzun izan dut “ilar” hitza beste hainbat lekazi edo lekale izendatzeko. Hona dakizkidanak aletuta, leka bezala aletuta edo irakurrita. Babarrunari (Phaseolus vulgaris) ilar, indilar, mailar, marikol, ilar beltza, nafar-ilar, ilar habetako, ilar zuri, ilar gorri, ilar luxe, ilar nabar, ilar motz eta baba erroma. Dilistari (Lens culinaris) ilar zabal, ilar xabal, ilar xehe. Txitxirioari edo lelikotari (Cicer arietinum) ilar-xixa, nafar-ilar, marikol eta mairu-ilar. Lekari (Phaseolus vulgaris) ilar-leka, ilar fresko, ilar berde. Aizkolari (Lathyrus sativus) ilar latz. Lathyrus odoratus-i ilar usainduna. Txirintxoiari (Medicago sp.) idar beltz. Vicia lutea-ri garilar eta idar beltz. Astailarra (Lathyrus aphaca). Sulari (Hedysarum coronarium) suge-ilar.
Bada bai ilarretik gure inguruan. Ilarraren alea bazka oso ona da guretzat bezala gure abereentzat. Bazka ona animaliarentzat eta lurra aberasten duena. Lekadun guztiek lurra nitrogenoz osatzen dute, lurpean, sustraietan apopilo hartzen dituzten bakterio berezi batzuen lankidetza dela medio.
Aleaz gain, bera dakarren leka ere jaki aparta da. Leka edo teka edo ilarteka edo zeruka edo magia edo magina edo ziskua. Irakurri edo aletu behar den horrek ere izango du izen gehiago... Babarenari (Vicia faba) teka, leka edo zerukaz gain baba-zekale ere esaten zaio.
Aparteko gozotasuna aitortzen zaie bereziki leka jateko ereiten diren ilar barietateei. Ilarraren azpi-espezie gisa sailkatzen dira: Pisum sativum subsp. arvense. Fruitua heldutasunera iritsi aurretik, barruan aleak arrasto ttiki-ttikiak besterik ez direlarik, oso-osorik jaten den gutizia da. Iparraldean teka eta Uztarrozen magutxa edota magitxa esaten zaie fruitu berezi horiei. Kolonizatuok “tirabeque” edo “bisalto” edo “mangetout” edo “pois gourmand”esaten diogu.
Esaerak ederki dio noiz erein behar den ilar jende hori: etxilarra erein San Moritzerako, ez zaizu murriztuko. Zein erlijiotakoa zaren, arabera horretara erein beharko duzu; San Moritz irailaren 22a da katolikoentzat, abenduaren 27a ortodoxoentzat, eta hileroko 25a ortodoxo koptoentzat. Ni, oraingoan, ortodoxoa naiz. Eta abenduko ilgoran biak ereingo nituzke, ilarra eta magitxa. Baina kontuz, gezurrari ere “ilarra” esaten zaio. Eta “magitxa” lizunkerietako bazkari ere bai...
Marurin kokatutako proiektua da Mustai Ortua, Gorka Areitio Elorduik eta Marcela Pava Gomezek bultzatua. Diseinu grafikoko ikasketak egin zituen Areitiok eta horretan ari zen lanean, baina gainezka eginda zebilen. Pava, berriz, abokatua da lanbidez, baina ezin zuen horretan... [+]
Ekainak akainak ekarri ditu: uda iritsi da. Udaberriko egun beroetan hasten dira akainak ehizean, udako ehizaldi nagusirako hankak prestatzen. Garo arruntaren (Pteridium aquilinum) garomenetan izaten da batez ere, bide ertzera zintzilik diren orri muturretan kulunka, gustuko... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Ukenduak egiten dituen orok solstizio bueltako data hauetan zeruari begiratu dio: bateko beroa eta besteko ekaitzak, sendabelarrak noiz bildu erabakitzen komeriak izan dira. Ikusten denez, San Joan eguna ez da edozein egun, indar eta sinbolismo bereziko eguna dugu. Edozein... [+]
Eguna mozten hasten den hilabetea, ekaina. Festa aparretan gabiltza baina xorro-xorro, hau esku artean duzunerako dagoeneko hamalau minutu moztu da egun argia. Gu gure eroan, batzuek bere txoroan, ez gara jabetzen baina landareak bai ederki asko! Eguna mozten hasi da eta ez dio... [+]
Aramaioko Beñat Ibarguren Arrizabalaga da Larrinbarri ahabi ekologikoak ekoizteko proiektuaren bultzatzailea, eta 2012tik ari da Anbotopeko bere lursailetan fruitu gorri landareak eredu ekologikoan lantzen. “Lagun batek eta biok sortu genuen proiektua, hasiera batean,... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Portugaletera bazoazte, autobidea utzi eta hiriko sarrerako bi erreiko bide bazterrean 40 ardiko artaldea ikusiko duzue agian. Makilarekin zaindari dute alboan artzaina, iluntzetan itxituran sartu eta egunez pisu-lantegi arteko zelaietan bazkatzen du artaldea. Bere izena izan... [+]
Belazea gorri azaltzen zen, egun batetik bestera. Gorri-gorri, gorri bizi urrutitik ikusgarri. Gorbela zen, itsas-belarra edo alga. Nekazariak itsas bazterretik bildu eta lehortzeko belazean zabaltzen zuena. Gorbel arrea eta gorbel gorria izaten ziren eta gu bezalako... [+]
Burujabetzan sakontzeko egitasmoa da Oiartzun Burujabe proiektua, udalaren, herriko ehun ekonomikoaren eta herritarren artean bultzatu dutena. “Oiartzungo herritarrek bertako baliabideak eta produktuak, bertan ekoizten dena erabiltzea bultzatu nahi dugu, kanpoko... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Ostirala da, bero handia egin du gaur ere. Baserriko lanak bukatu ditugu, belarretan egin dugu. Nekatuta, izerditan, berotuta, baina pozik! Denon artean lortu dugu, denok bat ekinda lana hobeto egiten da.
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]