Haizea buruan eta ibili munduan
Ez dugu animalia lirdingatsu honen inguruko ezagutza handirik oraindik. Hala ere, uda honetan gure hondartzetan ospetsu izatera iritsi da. Izan ere, haize-orratzak hego-ekialdera begira jartzen direnean bisitari hauek euskal kostaldean topatzeko aukerak ugaritzen dira. “Txapela buruan eta ibili munduan” euskal esaera bere egin dute ornogabe hauek. Garaiko punk gandorrak oroitarazten dituen txapela dotorea dute, ondo puztutako haize-oihalaren tontorretan kolore fuksia, urdin edo more distiratsuak dituena.
Karabela portugaldarra (Physalia physalis)
Taldea: Ornogabea / Cnidarioa
Neurria: haize-oihala 30 cm luzera eta 15 cm altuera.
Non bizi da? Itsaso zabalean, ur bero eta epelen gainazalean.
Zer jaten du? Arrainak, itsas animalia pelagikoen arrautzak eta planktona.
Babes maila: Ez dago babestuta.
Karabela Portugaldarrak Ozeano Atlantikoaren iparraldeko ur irekietan du bere bidaiaren abiapuntua, eta haren jitoa, hein handian, haizearen araberakoa izango da. Horregatik, Ipar Atlantikoa mendebaldetik ekialdera zeharkatzen duten haize nahiz itsas korronteak Bizkaiko Golkorantz zuzentzen direnean, karabelak gure ingurura gerturatuko dituzte, urte batzuetan bereziki. Behin hona gerturatuta, zaila izaten dute bertatik ihes egiten, eta haien bidaia gure hondartzetan amaitzen dute.
2022ko azaroan Galizian agertu ziren, eta 2023ko otsailean, berriz, Xixongo kostaldean, guztiak oso txikiak. 2023ko uztailean iritsi ziren euskal kostaldera. Haizearen indarra eta maiztasunaren araberakoa da karabelek egin ditzaketen kilometro kopurua. Edonola ere, animalia trebeak eta azkarrak dira, hilabetean 500 kilometro egitera iritsi daitezkeenak. Ipar Atlantikoko ur ozeanikoetatik Bizkaiko Golkora sartu eta gure kostaldera iritsi arte 10.000 kilometro baino gehiago egin ditzakete.
Bidaia hau, ordea, desberdina da karabela bakoitzarentzat. Izan ere, izaki dimorfikoak dira, bi formatako karabelak baitaude: ezkerrak eta eskuinak. Ondorioz, ale bakoitzak eremu geografiko banatan amaituko du, haizeak forma bakoitzari angelu banatatik eragingo baitio. Horrela, dimorfismo honen arabera, batzuek Bizkaiko Golkoan eta besteek, aldiz, Kanariar Uharteetan amaituko dute.
Bestalde, marmoka itxurako animalia honek badu beste ezaugarri bat: ez da marmoka, ezta izaki bakarra ere! Karabela sifonoforo bat da, hidrozoo kolonial bat. Kolonia honen biziraupena bermatzeko, “polipo” edo “zooide” deituriko lau organismo-mota kolektiboki elkarlanean jarduten dira, itsas zabalean uharte isolatu bat balira bezala. Zooide mota bakoitzak ongi bereiztuak ditu bere betebeharrak. Batetik, “haize-oihala” edo bela modura eraldatutako zooidea dago, kolonia ur azalean mantentzea eta elikagai bila itsaso zabalean bidaiatzea ahalbidetzen duena (“pneumatoforoa”). Baina, ur azalean haize-oihal gisa funtzionatzen duen puxika deigarria nola betetzen da gasez? Pneumatoforo hauek azaleko zeluletatik garatutako gas-guruinei esker, haize-oihala karbono monoxidoz betetzen dute. Horrela, haien gandorra tentetzeko eta kontrakzio txikiak sortzeko ahalmena dute, besteak beste, korronteetara moldatzeko edota gorputza beti heze mantentzeko.
Bestetik, kolonia elikatzeko harrapakinak ehizatuko dituen zooidea dago (“daktilozoidea”), ehiza eta defentsarako erabiliko dituen “nematozisto” deituriko zelula erresumingarriz hornitua. Garro hauek urdin ilunak eta kizkurrak dira, eta 50 metroko luzera izan dezakete. Karabelaren garro hauek ukitzen dituzten arrain eta organismo ugari immobilizatua geratu eta hil egiten da. Ondoren, liseriketa-zooide garden baten esku geratzen da (“gastrozoidea”) harrapakin horiek desegitea eta elikagaiak kolonia osora banatzea. Karabela Portugaldarra osatzen duen laugarren zooidea ugalketaz arduratzen da (“gonozoidea”): kolonia bakoitzean gutxi gorabehera 10 gonoforo inguru daude. Organismo “dioikoak” dira, kolonia ar eta emeak bereizten dira, baina oraindik ezin izan da zehaztu ugalketa sexualerako aldizkotasunik baden.
Kolonia honek bizitzan aurrera egiteko ezinbestekoa du haren parte diren lau organismoen arteko elkarlana. Funtzioak banatuz, guztiak ezinbesteko dira komunitatearen betebehar nahiz zailtasunei erantzuteko. Naturak erakutsi digu, beste behin, badugula harengandik zer ikasi.
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Gorputzeko ezkatak kolore berde bizikoak ditu; biziak eta deigarriak. Eta horiekin nahasten dira, sare bat osatuko balute bezala, orban beltzak, bizkar osoan zehar. Gizakiaren begietara gardatxoa gardatxo egiten duena, ordea, saihetsean aurkituko dugu. Bertan, lerrokatuta,... [+]
Haurtzaroan, lursailen batean, parkeren batean edo baserri giroko lurretan sarritan izaten genituen “txitxareak” eskuartean… Jolas guneak gero eta artifizialagoak diren garai hauetan ordea, zaila da hiri nahiz herri-guneetan halakoak topatzea. Baina itsasoko... [+]
Kaxalotea edo zeroia (Physeter macrocephalus) munduko horzdun zetazeo handiena da, eta baita munduko horzdun animalia handiena ere. Beheko barailan soilik ikusten zaizkio hortzak, baina bakoitzak kilo bateko pisua izan dezake. Izatez, ez dago oso argi zertarako erabiltzen dituen... [+]
Gure hondartzak marrazoz beterik daude. Igerilariak lasai egon, kostaldean 100-200 metroko sakoneran ditugun hondartza zabalez ari bainaiz. Bertan bizi da Atlantikoko marrazo ugariena eta txikiena.
Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari... [+]
Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]
Sugea entzun eta leku lehor bat etorriko zaio burura askori, narrastiek beroa behar dutela ondo barneratua baitu gizakiak. Suge guztiak ez dira berdinak, ordea; denek ez dituzte baldintza berak gustuko, eta horri esker dago, besteak beste, dagoen dibertsitatea. Bakoitzak bere... [+]