Gaztainaz zenbat zekien amatxik?
Gaztaina-mozte eguna egiten dute Bakaikun. Izugarrizko jakintza izan da gaztainondoari lotutakoa, baina toki askotan ia erabat galdua da. Sakana alde horretan ari dira kultura horri eusten eta jaso eta zabaldu nahian. Baita beste toki askotan ere: Arantzan bertako barietateei eusteko lanean ari dira, Apanizen Gaztainaren Jaia egiten dute bertako Izkiko Parke Naturalean duten ondare horri eusteko eta erakusteko.
Irrikitan ginen eta etorri dira gaztainak lurrera. Irrikatu dira morkotsak eta barruko ale distiratsuak doi-doi erakusten ditu. Haien mutturra ikusi orduko gure ahoa ere irrikatu da.
Gaztaina bere jantzi dotorearekin azaltzen da beti: morkotsa, ahotza, lopetza, kormutsa, sokala, lakatza, koskila, mukutza, lokotxa, arbotsa, karloa, mardotsa, koxkola, garbotsa, mutxurra, oskola, arrotxa, atsoa, burutxa, sokorra, lakatza, kuxkuka, kroskoa, kirikioa, mokorra edo morkola. Katakoskola barruan hiru gaztain ale baino gehiago baditu. Beste hainbeste izen izango du, seguru. Jantzia dotorea da baina latza, arantzatsua. Esaerak hala dio: "Aita latz, ama beltz, larrua gorri, umea txuri: gaztaina". Beraz guretzako gaztain kolorea beltza da. Belztasun hori aipatzen du baita ere, Donamariako Sorameneko Sabina Carmen Sagardia Erneta bere amatxi zenarengandik ikasi eta Irungo Eztebe Gonzalez Larratxek sareetan erakutsi digun beste esaera batek: "Gaztaina handia, morkotsa latza, pikorra beltza. Aita handia, ama latza, semea beltza". "Egur bereko ezpala" esan nahi omen du.
Pertika edo hagarekin jo eta hagatzen da gaztainondoa (Castanea sativa) gaztainak lurreratzeko. Moiltze horri "gaztaina moztu" esaten zaio, eta "gaztaina mozte" eta "gaztaina mozketa". Moiltzea edo eraistea edo inaustea edo inarrostea edo...
Gaztaina-mozte eguna egiten dute Bakaikun. Izugarrizko jakintza izan da gaztainondoari lotutakoa, baina toki askotan ia erabat galdua da. Sakana alde horretan ari dira kultura horri eusten eta jaso eta zabaldu nahian. Baita beste toki askotan ere: Arantzan bertako barietateei eusteko lanean ari dira, Apanizen Gaztainaren Jaia egiten dute bertako Izkiko Parke Naturalean duten ondare horri eusteko eta erakusteko. Adibidez, gaztain barietateen izenak: Latxa, Trumoi-intxaur, Abadinau, Kerremeatz, Atalo, Aita handi, Amabirjina, Andramari, Mentugorri, Antzuela, Legerio, Legerio beranduko, Berdina, Jolepetxa, Goiz gaztaina, Arrate, Sanagustin, Betulaza, Horitxo latxa, Txerka zuria, Txargoi, Orribeltz, Hostobeltz, Iruria, Iduria, Iñarmentua, Aritzaua, Bettargia, Gozoa, Morkolarz, Morkotea latza, Meauregorria, Otañu, Argiñorda txertua, Lesakarra, Danbolatsa, Muizuar, Lopetxa, Larramua, Eradegea, Lete, Marki, Frantzia gaztaina, Elorri gaztaina, Kirrimahatsa, Berdea, Txakarro, Sanmartin, Roketarra, Kirimetz, Mantulu, Lopetxa txikia, Berdola, Anbultsa, Ezlebera, Ibalamendu, Landar, Inurri handia, Inurri zuria, Inurri beltza, Ederra, Hobea, Herria, Garrangira, Belemendu, Saboia, Migelara, Mentumotz, Mendolatz, Zazpiekoa, Arbera, Metura, Ibar beltz, Atso-gaztaina, Tipia, Iguridi, Amalatz, Marki, Ulezuri, Ulebera, Basaka, Mentuxe, Ahuntz-gaztaina, Bentugorri, Berandu-markol, Saldaimentu, Probentzi, Txapardo, Iruerreketa, Birregi, Garrangira, Markola, Arbera, Ilaundi, Tartalo, Txirikorda, Landa-gaztaina, Porkaletxa, Zakarro, Iparra, Beranga, Irarmentu, Kirimeatz, Txertogorria, Ularaba, Otzorpo, Atso-mokor, Atso-morkots, Mentutxe, Usta, Guarramatza, Sanmigel, Mentularria, Azkoiti gaztaina, Azpeiti gaztaina, Atso-markots, Hirunakakoa, Legerioa, Bakarra, Irunako, Itsu-gaztaina, Zubiaga, Txerri-gaztaina, Bizkai-gaztaina, Bizkai-zuriegi, Zuatzola, Mentumotza, Enpeltuko gaztaina, Sarobe...
Bateren bat ezagutzen al duzu? Seguru besteren bat ere baietz, ezta? Horra gaztainaren gure kultura izugarria.
Gaztaina-zigorrarekin arbola jo eta gaztainak jaistean, matxarda edo matxarra edo matxola edo martxakularekin bildu, hespilean jaso, morkots eta guzti, neguan ahalik eta luzeen iraun dezaten. Gero morkotsak berez arrakalatu, aginzabaldu, azarrakatu edo alegorritu ez badira geuk aletu behar. Aletu edo gurbildu, irakurri, mihaurtu, kurkuldu, kozkildu, urbeldu, jalkitu, urgaldu, bikortu edo garandu. Marpildu, mazpildu, altsitu, salmiztu, sakailatu, ximenkatu, baldiztu, hozkaildu, matxikatu edo koskatu eta erreta edo egosita jateko. Edota garai batean bezala, jo eta irintzeko. Lan horien guztien bitartean makina bat kultura jango dugu. Izan ere, gaztainaren kultura ez da morkots ilupa.
Ez naiz aparretsia, orraztearen aparretsia, ezta gutxiagorik ere. Baina ikasturte berriari ekiteko, zer den ez den, lakarra zuzen-zuzen ederki asko eginda nator zuregana.
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Historikoki, artzaintzari eta abeltzaintzari guztiz lotuta egon den bailara da Erronkaribarrekoa, baina azken hamarkadetan nabarmen eraldatu da eta turismoa bihurtu da jarduera nagusia. “Ekonomia horrela aldatu da, eta hamarkadaz hamarkada ardi, behi eta behor kopurua... [+]
Sendabelarra oliotan beratzeaz ariko gara baina ukendurik egin gabe. Bai, arraroa dirudi baina sendabelar freskoak oliotan beratu, iragazi eta erle argizaria ipinita ukendua egiten ikasi duenari olioarekin beste era batera lan egitea badagoela esan nahi nioke. Oleato edo olio... [+]
Gabezia, pobrezia eta erromestasuna orokortu ziren. Euskal Herri atlantikoa harropuzkeriaren ur gaineko bitsetan bizi zen. Itsasoz haraindiko merkataritzak, arrantzak eta estraperloak gure iparralde osoko jendartea aberasten zuten. XVI-XVIII mendeak ziren. Meatzariak,... [+]
Urtero bezala, aurtengoan ere martxan dira Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan Udako Azoka Ekologikoak. Euskadiko Nekazaritza eta Elikadura Ekologikoaren Kontseiluak antolatzen ditu azokak, Gipuzkoako Biolurrekin, Bizkaiko Ekolurrekin eta Arabako Bionekazaritza elkarteekin batera... [+]
Udan, Sargazoen itsasoan (Ipar Amerikako ekialdean) eme bakoitzak 2-3 milioi arrautza askatuko ditu. Baten batek bizirauterik badu, bi hilabeteren baitan ekialderantz igerian hasi eta urte erdi izaterako Azore uharteetara helduko da. Bertan elikatu eta haziko da, urtebeterekin,... [+]
Hainbat zigilu elkarrizketan jartzea. Horixe izan da Udako Euskal Unibertsitateak (UEU) eta EHKOlektiboak Usurbilen antolatutako jardunaldien abiapuntua. Bertan elkartu dira: EHKO Berme Sistema Parte hartzailea, Ekolurra zigilu ekologiko ofiziala, Idoki Iparraldeko etxe... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Pandemia garaian erabaki zuten Bea Lopez de Suso Marinak eta Iker Gonzalez Dominguezek landa eremura bizitzera joatea. “Nolabait, orduan berpiztu zen aspalditik landa eremuan proiektu bat sortzeko genuen grina”, azaldu du Lopez de Susok. Kuartangora iritsi zen... [+]
Etorri dira herriko jaiak. Gureak sanferminen atarikoak dira, uztailaren abiatzea. Eta aurten berrikuntza bat izan dute. Artisten herria da gurea, eta apain-apain janzten dute jaietarako, baina aurten, ustekabean, herriko kale nagusiko sarrerako sagarrondoak lorez jantzita hartu... [+]
Biolur laborantza ekologikoaren aldeko elkarteak frutazaintza sustatu nahi du eta horretarako egun-pasa ederra antolatu du uztailaren 29rako; hiru proiektu ezagutuko dituzte bertatik bertara: Erroak mintegia Ahatsan (Nafarroa Beherea), Kibbi Sat Donezteben (Nafarroa) eta... [+]
Pandemia garaian erabaki zuten Bea Lopez de Suso Marinak eta Iker Gonzalez Dominguezek landa eremura bizitzera joatea. “Nolabait, orduan berpiztu zen aspalditik landa eremuan proiektu bat sortzeko genuen grina”, azaldu du Lopez de Susok. Kuartangora iritsi zen... [+]
Etorri dira herriko jaiak. Gureak sanferminen atarikoak dira, uztailaren abiatzea. Eta aurten berrikuntza bat izan dute. Artisten herria da gurea, eta apain-apain janzten dute jaietarako, baina aurten, ustekabean, herriko kale nagusiko sarrerako sagarrondoak lorez jantzita hartu... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]