Goizeko 11:00etan izan da hitzordua, Kofradia parean, garai bateko gizartean erdigunea zen etxean. Gaur egun hain nabarmena ez den arren, Zumaiak lotura estua du arrantzarekin. Ur gaineko lanen meritu eta ospea gizonek irabazi izan duten bitartean, emakumeak lehorreko lanen ahanzturan erori dira. Hala dio Idoia Goñi bisitaren gidariak: “Ondarearen kasuan, gizonek ondare materiala eskuratu dute historian zehar, fisikoa dena. Emakumeek, berriz, ondare ez-materiala eureganatu izan dute: ohituren eta hizkuntzaren inguruan egin duten lana, hezkuntzan izan duten zeregina, zaintza ardurak…”.

Emakumezkoak lehorreko lanaz baino ez direla arduratu uste ei da. Hala, saregileek esaterako, garrantzi handia izan dute portuko jardunean. Lanerako ez ezik, emakumeak saretzeko gune ere izaten ziren josten ematen zituzten orduak. Kontserbagileek, bai enpresek baita etxeetakoek ere, izan dute halako oihartzuna eta gaur egun ere badira. Etxe askotan adibidez, tradizioan oinarritutako teknikak zutik dirau, xede ezberdinagatik egiten bada ere. Gaur egun hala ez bada ere, garai batean gehienbat garizuma garairako egiten ziren kontserbak.

Historikoki, ordea, ez dira kostaldeko emakumeen jarduera bakarrak izan. Itsasontziekin lotura zuzena izan duten bi lanbide azaldu ditu Idoia Goñik: gabarrariak eta itsas enpresaburuak. Lehenak ibaian barrena merkantzia nahiz pertsonak garraiatzen ziharduten emakumeak ziren. Maria de Lolaren izena nabarmendu behar da, jada XVI. mendearen amaieran udal ontzia ustiatzeko lizentzia berak baitzuen. Garai berean emakume talde batek itsasontzi bat eraikitzeko proiektua ere abiatu zuela jakinarazi du gidariak, goi-karguetan emakumeek zeresana izan zutela agerian utziz.

Euskara, besterik ez

Hezkuntzan ere ekarpen handiak egin zituzten emakumez josita egon da herria. Elvira Zipitria eta Julene Azpeitia dira izen ezagunenak. Lehena Donostiarekin lotzen bada ere, Zumaian du jatorria; aitaren lanagatik joan ziren hiriburura bizitzera. 1936ko gerran Ipar Euskal Herrira alde egin behar izan bazuen ere, guda amaitu bezain pronto Donostiara itzuli eta eskolak ematen hasi zela nabarmendu du Goñi gidariak: “Irakasle egindako lanagatik eta euskarari emandako hauspoagatik oso maitatua da Zipitria. Frankismoaren urte gogorrenetan ikastola klandestinoen sorrera berari zor zaio, eta pedagogian zuen ezagutza mirestekoa zen garai haietarako”. Maider Oleaga zuzendariak irakasleari buruzko dokumentala estreinatuko du udazken honetan.

Julene Azpeitiak ere, ondare aparta utzi zuen irakaskuntzaren arloan. Bere biografia bi hitzetan laburbildu beharko balitz, euskara eta haurrak izango zirela dio Goñik. “Haurrentzako literaturan eskarmentu handia zuen, eta errekonozimendu gehienak bide horretatik jaso ditu: sariak, ipuin lehiaketek bere izena izatea Zumaian eta Durangon… Irakasle baino idazle zela esan ohi da. Hala ere, esan behar da Estatu mailako oposaketetan lehena izan zela orduko hartan, eta horri esker lana lortu zuela”. 

Ahalduntzeko espazioak

Zumaiako kale izendegia kontuan hartuz gero, 65 dira gizonezkoenak, eta bost baino ez emakumezkoenak. Sinbolikoki indar handia duen datua den arren, Goñik dio “emakumeen espazioak” izan direnei erreparatzea ere garrantzitsua dela; hots, plaka hutsak ez ezik, herriko toki esanguratsuetan emakumeek izan duten jarduna azaleratu behar dela. San Joan Iturria, esaterako, emakumeen bilgune izan zen urte luzez. Etxeetara urik iristen ez zen garaietan emakumeak arduratzen ziren iturrira joateaz. “Etxeko egunerokotasunetik alde egiteko modu bat zen; gizonak tabernara joaten ziren, eta emakumeak iturriaren bueltan biltzen ziren. Etxean ez ezik, kalean ere pisua zuten emakumeek”, azaldu du Goñik. Geldialdia aprobetxatuz Angeles Sorazu eta Francisca Labaien mojek aipamen berezia izan dute. Kristautasunaren ildo zurrunenarekin lotzen dira biak; idazlea lehena, Zumaiako komentuaren sortzailea bestea.

San Joan Iturria atzean utzi eta Ubillos Jauregian egin dute geldialdia hitzordura agertu diren dozena erdi emakumeek. Egungo Musika Eskolan kultura arloan zeresana eman zuten artistak aipatu ditu. Inaxi Etxabe oikiarra, esaterako, inguruotan ezagutzen den lehen emakumezko bertsolaria izan ez bada ere, aztarna sakona utzi du bertsozaleen artean. Frankismoaren hastapenetan kokatzen da bere lorpen handiena: garaile izan zen Elizak 1951n Arantzazun antolatu zuen bertso txapelketan. Garaiotan oholtza gaineko emakumea izatea nolanahiko erronka ez bazen ere, Etxabek aho bat baino gehiago isilarazi zituen bere bertsoekin. Gizonezkoen gaitz guztien errudunak emakumeak zirela esan zuen Basarri bertsolari zarauztarrak saio batean. Tinko erantzun zion Etxabek, esandakoa gezurtatuz bertso borobila botata. Basarrik zoriondu egin zuen saioaren amaieran, isilik utzi zuela onartuz.