Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
larunbata 2024ko irailaren 21ean
Timo Riiho (Madrilgo Suomiar Institutuko zuzendaria): «Suomiera eta suediera, biak dira ofizial: %8 dira suedieraz hitz egiten dutenak»
Timo Riiho (kotka, Suomi, 1950) irakaslea erraz antzean mintzo da euskaraz. "Garai batean hobeto", dio. Praktikatzeko aukera handirik ere ez du, Madrilen. Gasteizen izan zen azaroan EHUk gonbit eginik, suomieraren historia eta egoerari buruz hitzaldia egiten, euskaraz eta gaztelaniaz. Bateko Suomi eta suomiera, besteko Euskal Herria eta euskara, adarrik adar jardun genuen, txepetxa adarrean saltokako ibileran.
Suomi ala Finlandia, nola jardun behar dut?
Neuk baneki! Ez dakit. Batzuetan Suomi, besteetan Finlandia... Inork ez du Suomi hitza ezagutzen. Nik neuk ere, hitzaldia egin nuen joan den azaroan Gasteizen, eta «Finlandiako kasua» nuen jarrita izenburuan. Hori esanagatik, esan behar dut testuaren barnean zera irakurri nuela, alegia, «suomiera hizkuntza fino-hungariar bat da». Zeuei dagokizue terminologia erabakitzea. Niri, hango berri ematea dagokit, ez besterik.
Gogoan dut Eibarren zinela 1984an, Eibarko kongresuan, Euskaltzaindiak antolaturik...
Bai. Zahartuta nago... Egia da. Guztiok zahartzen gara.
... Hitzaldia egin zenuen orduan ere, eta Suomiko egoera azaldu, ondoan Txillardegi zenuela. Hitzaldi hartantxe entzun genuen lehenengo aldiz «Suomi» hitza. Eta «suomiera», jakina. Ikasi genuen.
Txillardegik ez du besterik erabiltzen.
Guk ere ikasi genizun esaten.
Hortaz, ez dago dudarik. «Suomi» eta «suomiera» hitzak erabiliko ditugu. Guk geuk ere horiexek erabiltzen ditugu.
Zer dela eta azaldu zinen Eibarko kongresu hartara? Nondik sortu zinen?
Txillardegiren kontuak. 1980an Arantzazun ari nintzen, euskara ikasten. Garai hartan ezagutu nuen Txillardegi. Handik lau urtera, Eibarko kongresua antolatu zutenean, gonbidatu egin ninduten, Txillardegi tarteko.
Euskara ikasi zenuen, beraz.
Bai, Arantzazun, baina irakasleak ez nituen fraide. Meza entzutera joaten nintzen igandeetan. Aita Gandiaga, aita Villasante, aita Lasa... denak ezagutu nituen. Orain hilda daude hirurak baina. Kontua da Suomin bizi nintzenean euskara ikasteko toki baten bila jardun nuela. Telefonoa hartu eta, azkenean, bi aukera izan nituen: Lazkao eta Arantzazu. Eta honaxe joan nintzen, Arantzazura, hiru hilabeteko ikastaroa eginez, murgiltze sisteman. Euskara besterik ez. Ulibarri euskaltegia zen antolatzaile. Harrezkero, zertxobait galdu egin dut euskara, ez dut eta praktikatzen.
Madrilen ez duzu aukera handirik.
Ez Madrilen, ez Suomin. Arantzazuko hiru hilabeteak igarota, gaztelaniaz baino hobeto mintzatzen nintzen euskaraz. Orain alderantziz da.
Hizkuntzalaritzak jarri zintuen euskararen bidean, oker ez banago.
Bai. Europako hizkuntzarik bereziena da euskara. Ez du inorekin harremanik. Misterio bat da haren jatorria. Hizkuntzalari batentzat, hori oso interesgarria da. Are gehiago, tentazio bat! Beste alde batetik, Euskal Herria bera dago. Hizkuntzarekin ikustekorik ez duen kontua, alegia...
Esan ezazu esan nahi duzuna.
Mundu guztiak ezagutzen du ETA. Eta hori ere beste misterio historiko bat zen orduan. Herri oso berezi bat, hizkuntza berezi bat zuena. Nik ez nion tentazioari eutsi. Alderantziz, Adan eta Ebak bezala egin nuen: kosk sagarrari!
Euskarak duen aditz laguntzailearen miresle zarela jakin dizut.
Zoragarria da. Euskal aditza ikaragarria da! Hizkuntzalari batentzat, zoragarria. Hori ikasteko hamar urte behar dira. Zuk txikitan ikasiko zenuen, baina arrotz batek hainbat urte behar ditu euskal aditz laguntzailea ondo ikasteko. Konplikatua da, baina zoragarria aldi berean: sistema perfektua da. Horrekin batera, euskararen arkaikotasuna ere ikaragarri maite dut. Europako historiaurrera jo behar dugu euskararen berri izateko. Berdin, gure kasuan; suomieraren kasuan, esan nahi dut, nahiz eta zuek gu baino aitzinakoago zareten. Euskara ikastea, Europako historiaurrean sartzea da. Zoragarria.
Hizkuntzalari ala arkeologo zara zu?
Hizkuntzalaria, baina hizkuntzen historiaurrea maite dut batez ere.
Nik dakidala, salbuespen zara Suomin. Alegia, euskarari zuk beste opa dionik gutxi dira bazterretan.
Askorik ez, baina bat baino gehiago bagara. Hiruzpalau aldiz eman dut euskarari buruzko ikastaroa Helsinkin. Ikasle asko nituen. Txillardegi ere bizpahiru aldiz egona da Suomin, eta nire ikastaroetan parte hartu zuela gogoratzen naiz. Orain, berriz, euskarazko eskolak laguntzen ditu Eusko Jaurlaritzak.
Eta alderantziz? Bada euskaldunik Suomiko egoeraren berri duenik?
Bai, Euskadi-Suomi elkartea ere bada. Gazteak dira, eta seme-alabak ere badituzte, euskara eta suomiera hitz egiten dutenak. Oso gauza polita da. Joseba Ossa, Joxefran Izpizua eta beste. Suomieraz ere badakite horiek.
Joxefran Izpizuak Rax Rinnekangasen narrazio bat itzuli zuen euskarara: Ilargia ihesi, oso lan ederra. Joseba Ossak eta Mia Rissanen-ek, berriz, Pello Lizarralderen Un ange passe itzuli zuten suomierara. Joseba Ossak, bestalde, Finlandiako ipuin eroa eta Inari, Laponiako lore idatzi zituen. Gutxi, baina ekinak, horratik!
Bai. Ez nekien hori dena, baina ez dira geldi egotekoak, bistan da.
Madrilen ari zara, Suomiko Institutuaren zuzendari karguan. Gaztelania ikertzera, euskararen bidetik heldu zinela irakurri dizut. Horrela al da?
Ez, ez da egia. Garai bertsuan bai, hori bai. Madrilgo unibertsitatean ari nintzen, Complutensean, Rafael Lapesa irakasle nuela. Gaztelaniaren historiari buruz hitz egin zigun sasoian, euskarak gaztelanian izan duen eragin historikoa azaldu zigun. Horren ondorioz hasi nintzen euskara aztertu eta ikasi nahian.
Nola hartzen dute Madrilen zure euskara zaletasuna?
«Nondik sortu da hau?» esanez bezala begiratzen didate. Zer edo zer arraro naiz haien arabera. Hori ez zait gustatzen. Nire lagunak jakinaren gainean daude. Badakite euskaltzale naizela. Baina, gainerakoan, ez dut aldarrika egiten. Madrilen ez dute Euskal Herria ulertzen, ezta Katalunia ere. Ez dute ulertzen, eta onartu ere ez. Ni arrotza naiz Madrilen.
«Ez dute ulertzen, eta ez dute onartzen».
Ez, madrildarrek zera nahi dute, euskaldunak eta katalanak Espainiakoak izatea. Bestalde, ez dute nahi. Nahi dute, ez dute. Kataluniako estatutua dela eta, sekulako kanpaina egiten ari dira Madrilen, hango produktuen kontra. Boikota. Kontraesan betean bizi dira: alde batetik, zuek eta katalanak espainiarrak izatea nahi dute; beste alde batetik, ez dute nahi.
Suomi herri elebiduna da, 1922az gero, oker ez banago. 1917an burujabetza aldarrikatu zuen. Handik urte betera, gerra zibila izan zen. Eta 1922an, suomiera eta suediera, biak hizkuntza ofizialtzat hartu zituen herrialdeak.
Bai. Hala da. Suomiera eta suediera, biak dira ofizial. %8 dira suedieraz hitz egiten dutenak. Ez dira suediarrak, suomitarrak baizik, baina suedieraz hitz egiten dute. Zuk bi hizkuntza ofizial esan duzu, baina gaur egun hiru dira ofizial, iparraldean saamitarrak bizi dira eta, laponiarrak. 3.000 lagun dira, gutxi gorabehera. Ezta %1 ere, baina ofiziala dute hizkuntza, duela hamar urtetik hona.
%8 dira suedieraz mintzo direnak. %1, saamitarrak. Suomiera hiztunak, gainerakoak. Hizkuntza eskubide berdinak dituzte denek.
Historiak agintzen du. Suomi, Suediako parte izan zen bostehun urtez. Gero, Errusiako parte, artean XIX. mendean, nahiz eta autonomiaduna. Suediaren presentzia historikoa hain izan da handia, oraindik ere, Suedia aldeko kostaldean suedieraz hitz egiten dute gehienek, Botniako golkoan, alegia. Artean joan den mendean, suediera izan zen hizkuntza nagusia, gizarteko arlo gehienetan: politikan, ekonomian, administrazioan, irakaskuntzan... Gaur egun ez, orain alderantziz da, suomiera da nagusi.
Estatua elebiduna den arren, udalerriak elebakar izateko modua dute Suomin.
Bai. Elebiduna da estatua, estatu osoa. Kostaldean, udalerri gehienak suomieradunak dira erabat, elebakarrak. Laurehun dira guztira. Horrekin batera, badaude beste udalerri batzuk suedieraz lan egiten dutenak: hogeita sei baino ez. Azkenik, hogeita hemezortzi udalerri elebidun dira.
Herri xeheak suomieraz hitz egiten zuen lehen ere, irakurri dudanez. Handikiek, aldiz, suedieraz.
Bai. Joan den mendearen bukaera arte, herriak suomieraz, handikiek suedieraz. Barnealdean, ordea, suomiera zen nagusi. Orain suomieraz egiten da dena. Suediera hiztunak gutxiengo dira, nahiz eta oraindik ere, aberatsek, edo aberats multzo batek, behintzat, suedieraz hitz egin. Gotorleku bat osatzen dute, eta eragin handia dute oraindik. Hala ere, esan dizut, suomieraz mintzatzen dira gehienak eta, multzo horrek ere suomieraz hitz egin du jendaurrean.
Beste maila batean, Helsinkiko Unibertsitatea elebiduna da, eta hedabideei dagokienez, suomieraz argitaratzen dira egunkariak, baina badago kazeta bat, oso egunkari inportantea, suedieraz argitaratzen dena. Telebista dela eta, bi kate ditugu, kate publikoak biak, suomieraz. Baina hemen ere, kateetako batean, suedieraz mintzatzen dira astean zenbait ordutan. Kate honetan filmak direnean, suomierazko azpitituluak daramatzate.
Beste maila batean, Helsinkiko Unibertsitatea elebiduna da, eta hedabideei dagokienez, suomieraz argitaratzen dira egunkariak, baina badago kazeta bat, oso egunkari inportantea, suedieraz argitaratzen dena. Telebista dela eta, bi kate ditugu, kate publikoak biak, suomieraz. Baina hemen ere, kateetako batean, suedieraz mintzatzen dira astean zenbait ordutan. Kate honetan filmak direnean, suomierazko azpitituluak daramatzate.
Diskriminaziorik bada? Suedieraz hitz egiten duen gutxiengoak sentitzen du diskriminaziorik? Horrelakorik esaten du?
Ezta batere. Duela bost urte konstituzioa aldatu zen, eta haien hizkuntza eskubideak are gehiago babestu ziren. Badiot, babesturik zeuden aurretik, baina aldaketa berria eginez gero, babestuago.
Hizkuntza uralikoa da suomiera. Txillardegiri irakurri diodanez, suomierak eta estonierak uharte linguistikoa osatzen dute.
Europan lau hizkuntza daude, indoeuropar ez direnak: euskara, batetik, eta hiru hizkuntza fino-hungariar: suomiera, estoniera eta hungariera. Estoniera eta suomiera oso antzekoak dira, esango genuke, gaztelania eta portugesa bezala.
XIX. mendean egin zen suomieraren batasuna. Kanpoko maileguak hartu beharrean, hizkuntzaren erroetara jo zenuten, hitz berriak asmatzera.
Bai, suomiera batua. Euskara batua bezala. Hitz berriak egin ziren eta sendagileek, ekonomialariek, irakasleek... hitz berriak sortu zituzten denek. Adibidez, «telefono» esan beharrean, «puhelin» esaten dugu. «Puhele»-k «hitz egin» esan nahi du. Hortik, «puhelin», hitz egiteko aparatua. Neologismoak. Hitz berriak, asmatuak, baina jendeak bereganatu dituenak.
Euskal Herria bihotzean
«Datorren urtean itzuliko naiz Helsinkira, eta orduantxe ikusiko dugu. Oraingoz, Madrilen nago, eta hantxe daukat euskal etxea, joan nahi dudanean. Eta euskal etxea gabe ere, bada zerbait. Duela sei hilabete gertatu zitzaidan: sartu naiz Chamberyn, Madrileko bihotz-bihotzean, taberna batera nire txakurrarekin; hasi naiz kopa bat hartzen eta han non entzuten dudan kantu bat, ezaguna. Tabernako goiko partean kantatzen ari ziren. Zein, eta euskal etxeko jendea. Euskaraz, jakina. Beraiengana joan nintzen. 'Gernikako arbola' eskatu nien, faborez. Denok batera kantatu genuen. Baita 'Zibilak esan naute' ere, Iparragirrerena, eta Antton Valverderen beste bat; 'Bailarako neskatxak, dantzara ez dute nahi; haren oroimena agertzen da non-nahi'. Gau osoa kantatzen eman genuen. Nik bihotzean daukat Euskal Herria. Bihotzean. Bihotzean jendea, bihotzean hizkuntza..., bihotzean janaria! Kar, kar, kar...»
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
Iker Barandiaran
#2
Eneko Atxa Landa
#3
#6
Josu Narbarte Hernandez
Azkenak
2024-09-20
Xabier Letona Biteri
Bonba-jostailuen oroimena oraindik bizirik da Libanon
Ekialde Erdia dantzan jarri dute pertsona-bilagailuak eta walkie-talkieak lehergailu bihurtu dituzten erasoek. Israel isilik da, baina inork gutxik jartzen du zalantzan erasoen atzean hura dela. Besteak beste, iraganean aritu delako jada jolas hilgarri horietan, eta akusazio... [+]
2024-09-20
Sustatu
Euskarabildua topaketa urriaren 17an: “Artifiziala ez den teknologia”
Aurtengo Euskarabildua topaketa teknologikoa (iAmetzak antolatzen duena urtero) urriaren 17an izango da Donostian, San Telmo Museoan. "Artifiziala ez den teknologia" jarri diote goiburu gisa, adimen artifizialaren oldarraldi garai honetan "inoiz baino... [+]
2024-09-20
Gedar
Aurten ere, udako erailketa matxisten %15 egin dute poliziek edo polizia ohiek Espainiako Estatuan
Uda honetan, gutxienez hemeretzi erailketa matxista izan dira, eta horietatik gutxienez hiru kasutan, poliziak edo polizia ohiak dira hiltzaileak. Donostian, gainera, erailketa saiakera bat ere izan da ertzain baten partetik: bere bikotekidea hiltzen saiatu zen abuztuan.
2024-09-20
George Beebe
Ez dago irismen luzeko misil nahikorik Mendebaldean Ukrainako egoera aldatzeko
(Baina Kievek Errusiari eraso egiten uzteak gerrara eraman gaitzake zuzenean).
George Beebe CIAko Errusiako analisi zuzendari ohia da eta bere artikulu hau Rafael Poch kazetariaren blogean argitaratu dute gaztelaniaz eta Brave New Europe webgunean ingelesez.
2024-09-20
Jenofa Berhokoirigoin
Edmundo González Venezuelako “presidente legitimo” gisa aitortu du Europako Parlamentuak
Europako Alderdi Popularrak ultrakontserbadoreekin eta eskuin muturrarekin landuriko ebazpenak aldeko 309 boto, kontrako 201 eta hamabi abstentzio jaso ditu. Ekaineko Europako hauteskundeez geroztik, lehen aldia da eskuina eta eskuin muturra baturik agertzen direla Estrasburgon.
2024-09-20
Xabier Letona Biteri
Mozal Legearen erreforma eskatu du Nafarroako Legebiltzarrak
Foru Legebiltzarraren arabera, “oinarrizko eskubideak eta askatasunak murrizten dituen legea da, eta zigor-atal neurrigabea du, demokrazia aurreratu bati ez dagokiona”.
2024-09-20
Euskal Irratiak
Maider Mourgiart eta Paul Laborde
“Pastoralari esker Xarnegu eskualdeko herritarrak elkar lotu gira”
Azken aukera asteburu honetan 'Inexa de Gaxen' pastorala ikusteko.
2024-09-20
Gedar
Balmasedako Glefaran enpresak etengabe gainditu ditu ezarritako kutsadura-mugak
2016tik 2023ra bitartean, Pastguren paper-fabrika izandakoa erraustegi modura erabili zuen Glefaranek, elektrizitatea ekoizteko. Zazpi urte horietan zehar, errauts-partikulen isurketa-mugak urratu zituen, eta "gizakien eta ingurugiroaren osasuna arriskuan jarri" zuen... [+]
Internet demokratiko eta burujabe baten alde lanean
Internet hasieran askatasunaren espazio izan zen, baina gaur egun enpresa handien esku dagoen lurralde kontrolatu bihurtu da. Testuinguru honetan, teknologia burujabetza eta ongizate komuna lortzeko Internet berreskuratzeko beharra gero eta premiazkoagoa da. Egile eta aktibista... [+]
2.500 euroko isuna ezarri die Ertzaintzak sei aiaraldearri, iazko greba feminista orokorragatik
"Mozal legea" baliatuta jarri ditu poliziak isunak. Tubacexen eginiko piketegatik izan dira zigor gehienak.
Eguneraketa berriak daude