Iraultzaren ehungarren urteburua ospatu zenean, bi bertsolarik beren ikusmoldea plazaratu zuten. Elkarren parean aurkitu baldin baziren, bata funtzionarioa beraz gorria, eta bestea apeza beraz zuria, ziur aski pataskatuko ziren. Kopla luzeak direla medio haziko zen elkarrizketa Jan Batista Otxalde (1814-1897) bidarraitarra eta Grazien Adema-Zaldubiren artean. Lehena, orain erran genezake ezkerrekoa, bigarrena aldiz apezgoan sartua zen, bonapartista, Eskualduna (1887-1944) astekariko kidea ere zena.

    Orai dela ehun urte,
    jarri zen Errepublika.
    Geroztik hemen dabila,
    guri hurbil itzulika.
    Estimatu behar dugu
    haren azken bisita.
    Orai anai ezarri gaitu:
    hau dugu lege polita.

Otxalderen hamabi bertsoetan Errepublikaren laudorioak baizik ez ditugu aurkitzen. Entzun dezakegu berehala Zaldubiren errefera, ironikoa, jorratzailea, elizaren doxa isurtzen digula:

    Lehengo denboretan Errege batto zen:
    Orai denak errege hori da hori zuzen.

        Dugun errepika
        Biba Errepublika!

    Ni ere errege naiz, baina ez aisian!
    Bertzeak gainian eta ni beti azpian.
    …

    Errepublika hortan ez zaiku itsusi
    Parisko xanfarinak baititugu nagusi.
    …
 

Bi bertsolariek, aho batez Biba Errepublika oihukatzen dute, baina hitzak ez doaz edukiz norabide berera: eleak antzekoak izanagatik Zaldubi kontra zegoen (1876an) eta Otxalde alde (1889an). Gaurko Frantziako eskuinaren eta ezkerraren arteko eztabaidetan duela berrehun urteko gaiak daude oinarrian. Duela gutxi arte, ezen Macronekin dagoeneko bi markari politikoak ezabatuak baitira…

Zaldubiren pieza 1876an Urrustoiko Anton Abadiaren Lore-Jokoen karietara plazaratu eta honen paperetan atzeman zen. 1889koak dira Otxalderen bertsoak, Mauleko arrondizamenduan eginiko Etcheverry eta Berdoly hautetsien diputatu kanpainaren karietara.

    Entzun dudan bezain laster,
    ezpainez egin dut irri,
    Bainan eztut orai artio
    hori salhatu nehori,
    Deputatu xuri denik
    eztute hartu nahi
    Gorriak baizik ez hartzekotz,
    gan bedi Murde Berdoly!

Martial-Henri Berdoly (1844-1905) Uharte Amikuzeko gazteluan errotu ezkerreko politikaria zen, 1889an preseski Baigorriko familia ospetsu baten ondorengoa eta Eskualduna astekariaren sortzaileetatik bat zen Louis Etcheverryren (1853-1907) parean presentatu eta galdu zuen. Hauteskundeok ezeztatu ziren elizaren esku-sartzea leporatu ziolako Berdolyk Etcheverryri. Berdoly hargatik, ez zen sozialista iraultzailea eta jabego pribatua defendatzen zuen.

Berehala datoz Zaldubiren III. Errepublikarenganako txistuak. La Commune delakoaren (1871) hondar odoltsuetan bermatuz eraiki zen hau, arras antiklerikala eta laikoa. Ez batere gure apez eta jaun handien gustukoa. Emazteei 1944an baizik eman ez zitzaien arren, gizonezkoek erdietsi zuten orduan bozkatzeko eskubidea. Jende arruntak ziritzat zeuzkan Zaldubik, langileak ordukoz alfer-ziriak deitzen zirelako:

    Bazterretan gizonik ez omen zen lehen,
    Eta gizona orai beha zein merke den!

        Dugun errepika
        Biba Errepublika!

    Podore’ta karguak,
    lehen oi zer gauzak!
    Orai indarrak ditik ziri baten bozak!
    …

Burla trukulanteaz ziminokatzen du Marxen itzalean jada aztertzen zen klase borroka, sehia eta nagusia bekoz beko jarriz:

    Lehen ez zen bezala da mundua orai:
    Ttikia handiari manatzeko da gai…
    …

    Sehiak nausiari: orai guardi’emak,
    Errepublikak gaitik berdin egin denak.
    …

    Nausiak errepusta: Errepublikak to,
    Hi segurik hagoka bethi berdin asto!
    …

Otxaldek Errepublikak laborariei ekarri aitzinamenduak begiesten ditu. Ez dezagula ahantz Barkoxeko Etxahunek (1786-1862) Ofizialeena erraldoi hartan nola azaltzen zuen nekazarien egunerokoa, hogei bat urte lehenago:

    Orduan deskantsatu
    zen gaixo laboraria;
    Ez baitzakien oraino
    zer zen ogi xuria.
    Gogotik landatu zuen:
    Biba, lege berria!
    Orai bederen izanen duk
    errekoltaren erdia.

Argi dago Euskal Herri barnealdeko laborariak ez zirela lan tresnen eta mozkinen jabe, XIX. mendetik hona hala izatea lortu bazuten ere. Lurren jabeak, aristokratak edo etxeko jaun handiak ziren eta Errepublikaren ekinaz, nekazariek alorren emaitzak (etxe-parteak) nagusiekin erdizka partekatzeko ahalmena eskuratu zuten.

Baina lur lanetik ezin zen bizi eta etxetiar familietako haur parrastak ipar ala hego Ameriketara joaten ziren etorkizun bila. Etxaldeetako nagusiek ere dirua finantzatzen zihoan kapitalismo industrialaren uhinetan inbestitzeko aukera zeukaten: baserriak, halaz, sosa zuten etxetiarrei saldu zizkieten, enkantean eta kandela soilen luzeran egiten zirela tratuak.

    Gure aitasoak, hal’ikustia,
    etzena pen’ingarri,
    Izerditan trenpaturik
    bertzen hazten ziren ari.
    Beren ñaken saririkan,
    ezin galdatu nehori,
    Lege berriak baitzituen
    beren herrunkan ezarri…

Otxaldek gogo onez hartzen du bere aburuaren araberakoa den Errepublikaren zeregina: esklaboa liberatu zuen, berdintasuna finkatu, ñak edo kemenaren saria segurtatu eta jakintzarako bidea zabaldu gehiengo herrikoiarentzat:
    
    Errepublikan egin lan hunez
    orai nahi naiz mintzatu
    Gure arbaso eroriak
    nola zituen altxatu
    Orduko lege berriak
    eskuetan baititugu
    Hertsatuki konplitzera
    entseatu behar dugu.


    Errepublika jin aitzinean
    huna zer zen munduan
    Gizona gizonarentzat
    esklabo baitzen orduan
    Autor batzuek hartu zuten
    gauza hau beren buruan
    Ikusirik laboraria
    zela azken estatuan.

Autor edo idazle zenbaiten lanetan bermatzen da nekazari jendarteari orokorrean, Errepublikak ekarri onurak goresteko. Neurri bateraino Euskal Herrian ez bezala, etxeko jaunen egiturak foruen arabera funtzionatzen zuelako, Frantziako erregeen denborako sozietatea hiru zatitan banatua zen: laborariak tiers-état haren partaideak ziren, mailarik apalenekoak. Zergen zama hauen gain zetzan (gabela, taila). Nobleek eta apezek ez zuten zentimorik ordaintzen. Iraultzaren ondotik egoera aldatuko zen aberatsenen gorrotoa sustatuz.

Horrela ulertzen dira Zaldubi apez bonapartistaren isekaz mukurutu koplak. Bere hemeretzi puskako kanta sotilean Errepublikaren tatxak zerrendatzen ditu: libertatea (omen), zergak (denentzat orain), fedea (baztertua), soldadutza (bost urte irauten zuena 1872tik hara) eta legegintza (nahasmenduak sortzen dituzten bozak). Elizaren ikuspuntutik ikertzen ditu guztiak, beti berdin asto egonen den citoyen deituriko jendaila arruntaz, bereziki hirietako gorri uherrez, elizak zuen mespretxua azaleratuz.

    Asko gauza lehen
    zilegi ez zenik.
    Orai zer nahi libre,
    bertzek baina ez nik.

        Dugun errepika
        Biba Errepublika!
    
    Lehengo sinesteak utzi baititugu,
    Nihundik orai nori fida ez dakigu.
    …

    Lehen zerga eta orai kontribuzione,
    Noiz larrutuko nauten beha nago erne.
    …
    Lehen ginenak gure odolaren jabe,
    Orai oro soldadu, gerlarako gare.
    …

    Gu baino goragotik lehen manatuak,
    Geroni gare orai legegiletuak.
    …
 

Errepublikak, sustut burgesek kudeaturiko hirugarrenak (1870-1940), ez zuen sekula fama onik ukan Eskualduna astekariko kazetarien baitan. 1914an kasik 10.000 aleko tirada zuen eta Iparraldeko etxe guztietara iristen zen. Pentsamenduaren moldaketa etengabea egin zuen, are gehiago 1905eko Elizaren eta Estatuaren arteko bereizketa traumatikotik landa. Egiazko gerla makina ideologiko bat zen. Jendarte horrek, 1941etik hara alemaniar okupatzaileekin kolaboratzen bukatuko zuen.

Anartean, Otxaldek konbikzioz eta Zaldubik mendekuz, bakoitzak bere maneran, guri ere Biba Errepublika aldarrikatzeko aukera ematen digute.