Lagun armatuari buruzko gaurko [apirilak 22] tertulia prestatzeko itaun batzuk bidali zenituen. Aurrenekoak zioen: “Nola hitz egin mintza debekua dagoenean?”. Kosta egiten zaigu euskal gatazkaz jardutea?

Badaude galarazitako lurraldeak: nobelarekin lanean hasi gabe nengoela, Bernardo Atxaga elkarrizketatu nuen eta Alemaniako bi egunkarik elkarrizketa hori eskatua zidaten arren, gero ez zidaten argitaratu, Espainiaren jarrerarekin kritikoegia zelako. Orduan konturatu nintzen informazioaren blokeoak ez duela Espainiako Estatuan bakarrik funtzionatzen, Europa osoan baizik. Behar handia sentitzen nuen euskal gatazkari buruzko nobela bat idazteko, blokeo handia dagoelako. Horregatik ez da liburuan Euskal Herria zuzenean aipatzen, nahiz eta argi dagoen Euskal Herria dela; eta ez da erakundearen izenik aipatzen, ezta hiriak ere. Errealitatearekin lotzen duen aingura bakarra literatura da, hori da modu bakarra euste-hormaren gainetik pasatzeko.

Horri gehitu behar zaio, badaudela derrigorrezko zenbait termino edo, baita debekatutako beste batzuk ere. Oso adibide sinplista ematearren: nola deitzen diegu ETAko militanteei? Exigitzen digute terroristak direla esateko eta hori auzitan jartzen dugu. Baina ez nau konbentzitzen askatasunaren aldeko borrokalariak direla esateak. Beraz, termino bat erabiltzeagatik diskurtso baten barruan kokatzen zara; eta berez, baliteke gure posturak konplexuagoak izatea. Gainera, garai batean, abertzaleen artetik bazeuden presio batzuk posizioa hartzeko. Gaur egun ez dut uste hori existitzen denik. Aldiz, espainiarren aldetik edo euskal ofizialismotik, posturak inoiz baino izugarriagoak dira: kazetariei exigitzen diete “banda terrorista” bati buruz hitz egiteko; eta edonork esango dizu, ez dela banda bat, erakunde bat baizik; munduko gauzarik ebidenteena da.

Eta terrorismoarena ere oso erlatiboa da, ikusita estatuek nola erabiltzen duten terrorea azpian daudenak izutzeko. Zentzu horretan, beraz, badaude debekatutako hizkuntzak.

Idazterakoan horrek arazoak ekarri dizkizu?

Protagonista, Alex, ia nobela osoan postura propioa hartu nahian dabil, bere etikarekin bat datorrena, baina Zubieta erakundeko militantearen arrazoiak ere kontuan hartzen ditu. Termino egokiak erabiltzeko borroka da, bestelako gizartearen aldeko borroka badelako hitz egokiak erabiltzen saiatzea ere.

Plazaratu zenuen bigarren galderak honela zioen: “Ez al dira Euskal Herriko diskurtso identitarioak azken finean erreakzionarioak?”. Hala dela uste duzu?

Transexualen mugimenduekin azken hamar urteetan ikasi ahal izan dugun zerbait da, giza-identitateak eraikuntzak direla. Ez “gara”. Geure burua “egiten dugu”. Horregatik ez zait gustatzen Gara egunkariaren izena. Baina, dena dela, ezkerreko euskal abertzaletasuna, nire ustez, beti egon da irekita jendea biltzeko eta bere burua transformatzeko. Ez du orain dela 100 urteko gizartea defenditzen, eta zabalik dago jendeak identitate berriak eraiki ditzan. Nobelan saiatu naiz bi diskurtso horien –identitarioa eta post-identitarioa– talka eragiten. Alexek zalantza asko ditu, baina pertsonaia horretan positiboa gertatzen zait dena kuestionatzen duela. Alaba dauka emakume batekin, baina gizon batekin dabil... genero eta sexu rolak zalantzan jartzen ditu. Erakusten du gauzak transformatzen direla pertsonok nahi dugunaren arabera. Pertsonen emantzipazioa eta emantzipazio soziala, nor garen berriz deskubritzeko gai izatea ere bada. Diskurtso identitario bat, existitzen den identitate bat babestu behar dela dioena, erreakzionario bihurtzen da, horrelakoak ez direnak baztertzen dituelako.

Euskal abertzaletasunaren bertutea da, langile espainiarren 1960ko hamarkadako immigrazioak derrigortuta, beti eduki duela atea zabalik diskurtsoa berritu duen jendearentzat. Euskal abertzaletasuna ez da oso adibide tipikoa, diskurtso identitarioa hor egon arren, praktika trans-identitarioa eduki duelako. Identitate sozial, kultural eta sexualekin ez da baztertzailea izan. Baina arriskua hor dago eta liburuan islatu nahi nuen. Zalantza daukat Euskal Herria, bere horretan, existitzen ote den: momentu honetan, eraikuntza baten fruitua da, hizkuntzarena. Eraikuntza zaharra, egia da, baina egunero berritu eta berrasmatzen ari dena. Euskal Herria ez da existitzen izatez, proiektu horretan parte hartzen duten pertsonek osatzen dute.

Hirugarrena: “Zer egiten dugu gure ezintasunaren aurrean?”. Kolonbiako Semana agerkarian esan zenuen, Hego Amerikaz hizketan, idaztea bazela modu bat zerbait egiteko errealitate izugarriak eragiten duen ezinaren aurrean. Euskal Herriaz gauza bera esango zenuke?

Antzeko gauzak dira. Idaztea, niretzat behintzat, adierazteko modua da. Sentimenduak adierazteak badu zerikusia ezintasunarekin, ahotsa jaso beharrarekin. Amorrua ematen dit injustiziak ikusezin bihurtzen dituztenean. Euskal Herriaren eta Kolonbiaren egoerak oso diferenteak dira, baina zentzu horretan nire esperientzia antzekoa izan da. Hemen torturatuekin eta errepresaliatuekin gertatzen dena... eta ezin dute salatu ere egin, kriminalizatu egiten dituztelako.

Eta horren aurrean literaturak zerbait egin dezake?

Ez dut uste literaturak misio bat duenik. Ez dut Jean-Paul Sartreren literatura engagé horretan sinesten; baina, era berean, uste dut literaturak eskubide osoa duela iritzi politikoak emateko. Literatura bada ona edo txarra posturak hartzen dituelako. Izan daitezke postura estetikoak, baina baita edukiarekin lotura dutenak ere. Absurdua iruditzen zait Europan demokraziaz hitz egitea eta Europar Batasuneko intelektualak ez izatea gai Euskal Herriko salbuespen egoeraz esaldi bakar bat ere esateko. Lotsagarrikeria da, intelektual guztien aldetik. Batez ere Espainiako Estatukoen eta Frantziakoen aldetik, gertuen horiek daudelako, eta gertatzen ari dena jakin behar dutelako. Baina baita intelektual alemaniarren aldetik ere. Idazle modura ez daude derrigortuta horri buruz liburu bat idaztera, baina intelektualak diren neurrian, informatuta egon beharko lukete eta iritzia eman. Eta iritzirik ematen ez dutenak, niretzat, modu miserablean portatzen ari dira.

Duela hamarkada batzuk, Burgosko prozesuaren garaian, engaiamendu handiagoa zegoen beharbada intelektual europarren artean. Baina, ez al da nostalgikoa hura itzuliko dela pentsatzea?

Alemanian PSOEk ustezko ezkerreko alderdi modura gobernua hartu zuenetik, intelektualei memoria ezabatu egin zaie, edo behintzat gaitasuna galdu dute gertatzen dena hautemateko. Pentsa: GAL sortzen da eta jendeak Alemanian oraindik PSOE ezkerreko alderditzat dauka. Nostalgia? Ez dakit, ez daukat nostalgia handiegirik 60ko hamarkadarekin, umea nintzen eta ez zitzaidan batere gustatu, beste aspektu batzuetan oso garai zurrunak zirelako. Baina garai hartatik berreskuratzeko modukoa da intelektualek posizioa hartzeko zeukaten sentsibilitatea. Michel Foucault edo Yves Montand... aktoreak, filosofoak etortzen ziren ekitaldi ilegalak egitera Madrila, nazioarteko protestara dei egiteko heriotza zigor batzuen kontra –uste dut ordukoan ez zirela euskaldunak–.

Gaur egun berriz, agintariek garrantzia ematen dieten gaiekin dauka jendeak sentsibilitatea. Europar Batasunak Txinako giza-eskubideez hitz egiten duenean intelektualek ere Txinako giza-eskubideez hitz egiten dute. Baina nik uste dut oso elkartasun merkea dela. Ona da Txinako oposizioa defenditzea, baina erraza da, gobernuen babesa daukan jendearekin batera eginez gero. Txinan bertan, ausarta litzateke. Edo Kuban: han balio handia dauka disidenteak babesteak. Baina intelektual europarra izanda, ez dauka balore handirik, nik uste. Ze, 70eko hamarkadako Espainiarekin ez bezala, ez dira gobernu aliatuak. Kuba Europako gobernuen aliatua balitz, ona litzateke hemengo intelektualek hango disidenteak babestea. Bestela, nik uste dut, etxean molestatu behar dela: zure gobernua dagoen leku horretan.

Lagun armatuak harrera hobea izan zuen Alemaniako hedabide kontserbadoreetan, nolabait aurrerakoi direnekin konparatuta. Nola ulertzen da hori?

Galdera izango litzateke, zer motatako aurrerakoiak diren horiek, ezta? Süddeutsche Zeitung egunkaria asko identifikatzen da herrialdearekin, eta beraiek, baita Taz [Die Tageszeitung] egunkari alternatiboak ere, kritika politikoa egin zioten gehienbat. Esan zuten ETArengandik modu esplizituan distantzia hartzea falta zitzaiola, beraiek “terrorismo” esaten dioten horretatik. Agerkari alternatiboetan ere, terrorismoaren apologia dela esan zuten. Absurdua iruditzen zait, Alex borroka armatuaren kontra baitago. Eta prentsa kontserbadorean harrera hobea izateaz: kasualitatea izan liteke. Baliteke momentu hartan ez sentitu izana hainbesteko beharra distantzia hartzen dutela adierazteko. Propaganda anti-euskalduna egiten erasokorrena Taz da, eta beraien diskurtsoa da Fernando Savaterrek internazionalismoa defenditzen duela. Barregarria da, Savaterrek planteatzen duena ezagutzen duzunean.

Alde horretatik, oso irakurri diferentea izan dezake liburuak euskal publikoarentzat. Irudipena daukat narratzaileak aferarekiko daukan distantziari esker askotan atzamarra sartzen duela leku mingarrietan. Alexek Zubietarekin dituen elkarrizketetan ere hori nabaritu dut, berbarako.

Zubietarekin protagonistak dituen eztabaidak, niretzat, benetako eztabaidak izan dira. Hego Amerikan egon izan naizenean ezagutu ditut atzerrira joandako Euskal Herritarrak, ETAren politikaren alde daudenak, gaur egun ere. Haiekin izan ditudan eztabaidak dira, gutxi gorabehera; eta posible zen haiekin eztabaidatzea. Batzuetan harritu egiten naiz ikusita zein gutxi eztabaidatu den ezker abertzalean azertuez eta huts egiteez. Denok dakigu akatsak izan direla, mundu guztiaren kalterako: biktimak, militanteak eurak... Eta akats horiek, batzuetan barkaezinak, ez dute eragozten presoekiko elkartasuna, edo errefuxiatuekikoa. Baina hemen eztabaidak zabaldu direnean, hausturak etorri dira.

Alex ez dut horrela ikusten, bera ez da iristen hausturara. Berak dio onartu behar dela ETAren sorrera egoera historiko baten fruitu izan zela, eta beharbada demokrazia ez zela iritsiko 77-78 inguru horretan ETA egon izan ez balitz. Frankismoa beste hamar urte luzatuko zen. Eta ez dezagun ahaztu torturatzaile askok beren lanetan jarraitu zutela, ETA izan zela zigorrak eskatu zituen bakarra. ETAk euskal gizartea mugitu du, eskubideak aldarrikatzeko. Bestela, euskal gizartea asimilatuta legoke askoz modu bortitzagoan; hizkuntza bera ere askoz egoera okerragoan legoke, ETAren jarrera hain antagonikoa izan ez balitz. ETAk jende asko behartu zuen posizioa hartzera. Badakit minaz jositako lurraldea dela, debekatua daukagula horrelako gauzak esatea. Baina orain dela hamar urte egin ahalko genuen. Ezker abertzaleak berak esaten ahal zituen gauza hauek argitasunez, errepresioa ez zegoelako hain zabaldua. Eta pixka bat tristea da garai haietan ezker abertzaleak gutxiago eztabaidatu izana.

Uste dut beti egon dela beldur bat: edozein iritzi disidente etsaiak aprobetxatuko duela. Baina nire ustez etsaiari gehiegizko beldurra izatea da hori. Alexek hori erakusten du: izan gaitezkeela solidario zenbait jarrerarekin, baina ez ekintza batzuekin, jendea hiltzen duten atentatuekin, adibidez. Eta horrek Alexi ez dio izaera iraultzailea kentzen.

Alex gaztetan ere Euskal Herrian egondakoa da, eta orain badirudi momentu post-utopiko batean iritsi dela. Zer esanahi dauka, alde horretatik, Zubietarekin egiten duen bidaiak?

Nobela laguntasunari buruzko road movie bat dela uste dut. Gatazka bera baino garrantzitsuagoa da niretzat Alexen eta Zubietaren arteko harremana. Eta Alexen ezintasuna dago, ahul dagoen norbait [Zubieta gaixotu egiten da bidaian] zaintzeko: ezintasun bera dauka alabarekin eta Zubietarekin. Istorio nagusia hori da, nola elkartasuna bezalako zerbait, hain handi eta abstraktua, oso gauza konkretu bihurtzen den: norbait zaintzea, nora jo ez daukalako, ezin duelako ospitalera joan.

Aurkitzen duen Euskal Herriari buruz, esango nuke badela modu bat narratzeko nola garatu den hemen derrigorrezko asimilazio prozesu europarra. Proiektu europarra ez da, esaten diguten moduan, kulturak batzeko proiektua: kapitalaren proiektua da, espazio bat sortzea kapitalak eta salgaiak libre ibil daitezen. Alde horretatik, 80ko hamarkadarekin alderatzea interesgarria da, eta neurri batean tristea. Ze, noski, 80ko hamarkadan ere hau gizarte kapitalista zen, esplotazio handia zegoen, baina euskal gizarteak eta puntu bateraino Espainiakoak aurkitu zituzten bideak inposizio horri aurre egiteko. Adibidez, langile mugimendu oso antolatua, behetik abiatuta gainera –Comisiones Obreras, ez dezagun ahaztu, oinarri obreroetatik sortutako eraikuntza izan zen–; sindikalgintza hori etorkizunean eredugarri izan daitekeela uste dut, gauza asko berrikasi ditzakegu hortik. Baina asimilazio europarrarekin bukatu zen aberastasun sozial hori. Eta hori ikusten da eguneroko gauzetan: liburuan hitz egiten da masa-turismoaz, espazio berde guztiak espekulazio-objektu bihurtzeaz…

Juanjo Olasagarrek liburu hau Hernanin aurkeztu zenean, zera esan zuen: Zubieta eta Alexen artean, zuk aipatutako elkartasunaz gain, antzematen zuela erakarpen sexual ezkutu bat ere. Zer iruditzen?

Nobela planteatu nuenean ideia horrekin jostatu nuen, erakarpen hori probokatzearekin, baina ez dut uste publikatu den moduan horrela denik. Alex, gainera, ez da oso sinesgarria pertsonaia homosexual modura. Alemanian irakurle batzuek kritikatu naute alde horretatik, esanez pertsonaia oso eraikita geratzen dela. Baneukan irakurlea probokatzeko asmoa, zalantza horretan eror zedin, elkartasunaren motiboak zalantzan jartzen hasteko. Baina nire ustez Alexen motibazio nagusia katarsi moduko bat egitea da, Alexekin gai baita zerbait egiteko, alabarekin egin ezin duena: ahul dagoenaz arduratzea.

Zubieta Mikel Antzaren trasuntua da. Nola uste duzu hartu duela berak pertsonaia bihurtze hori?

Tira, pertsonaia hori Hego Amerikan ezagutu nuen pertsona batean oinarritu nuen. Haren izaeraren elementu asko daude Zubietan. Ez dakit Mikel Antza nolakoa den, baina, hasieran esan dudan moduan, aingura bota nahi nuen: ezin nuen izenik aipatu, eta era berean, errealitatean ainguratu nahi nituen istorioa eta pertsonaiak. Eta hori, niretzat, literatura da; literatura errespetatzea. Joseba Sarrionandiaren historia, haren liburuak, motibo handia dira niretzat idazteko. Nobela hau argitaratu zenean Lagun izoztua itzultzen ari nintzen alemanera Petra Elserrekin, eta ideia ona iruditu zitzaidan Sarrionandiaren historia nire nobelan sartzea, irakurleari ulergarriago egiteko zerk eraman dezakeen pertsona bat ETAn sartzera. Mikel Antza momentu hartan atxilotu berri zuten, eta niretzat beti izan da modu bat esplikatzeko jendeak elkartasunagatik egiten duela. Ze, Mikel Antza ez zen oso ezker abertzaleko militantea: Sarriren pertsonarekiko sentitzen zuen errespetuagatik eman zuen pausoa. Eta jende askok egin du gauza bera: Hego Amerikan nirekin eztabaidatzen zuen pertsona ere mugimendu ekologistatik zetorren, ezker abertzaletik aparte; eta beste posturetara hurbildu zen gizarte mugimenduekin gertatu zen elkartasunagatik. Beraz, pertsonaia ez da Mikel Antza, baina bada Mikel Antzaren historia, neurri batean. Ez dakit berak nola hartuko zuen; bera ezagutzen dutenentzat agian errespetu falta izan da, baina nire helburua zen istorio erromantiko hori kontatzea, idazten duten bi pertsonaren arteko laguntasunarena. Eta gero bizitza errealarekin osatzea.

Txalapartak espainolez argitaratu zuen zure beste nobela bat, Situaciones Berlinesas [Berliner Verhältnisse alemanez]. Hura irakurtzen, oso estilo diferentean idatzita dagoela konturatu naiz, askoz ironikoagoa da. Ez gaude euskal gatazkaz ironizatzeko moduan oraindik?

Situaciones Berlinesas-eko pertsonaiak karikaturak dira. Gustatzen zait, baina komiki baten moduko nobela da.

Eta ezin da horrelakorik egin gatazkarekin?

Gaia dramatikoegia da, tragikoegia. Pentsa dezagun kartzelan usteltzen den jendearengan; eta beste aldean ere biktima asko daude, baina nik preso dauden lagunen tragedia ezagutzen dut.

Situaciones Berlinesas ipuin batetik sortu zen. Jendeak kalean gauzak nola kontatzen dituen harrapatu nahian nenbilen. Ipuin horretatik gidoi proiektu bat sortu zen, eta gidoi horretatik egin nuen gero nobela. Beraz, bestelako prozesua izan zen eta beste pertsona batzuen elementuak ere baditu istorioak. Gainera, saiatu izan naiz nobela diferenteak egiten. Eleberri beltz bat egin nuen, La negra, politikoa eta gorria; Lagun armatua berriz, road movie bat da; komedia egin dut; orain nobela psikologikoago batekin ari naiz, hizkerarekin gehiago arriskatuz; muntaia moduko beste liburu bat ere egin dut, Bastard izenekoa, etorkin korearren alaba bati buruzkoa... Nobela guztiak batzen ditu pertsonaia nagusien bakardadeak, baina oso diferenteak dira.

Zergatik? Beldurra ematen dizu mota bateko liburuetan kateatuta geratzeak?

Aspertu egiten nau, pixka bat. Garai batean nobela beltzak gustatzen zitzaizkidan, baina orain denak aurre-fabrikatuak iruditzen zaizkit, “Ikea literatura”. Denak modu berean eginda daude. Aldiz, garai batean baztertu egiten nuen narratzailearen pertsonaiaren barruan itxita geratzen zen literatura, baina zerbait oso baliotsua aurkitzen hasi naiz horretan, jakin behar delako pertsonen garapen txikiak adierazten, historiaren lerro nagusiak bakarrik kontatu beharrean. Eta, gainera, dagoeneko sentitzen dut asko errepikatzen dudala nire burua, estiloz aldatu arren; beraz, antzekoagoak balira, sentsazio hori ere indartsuagoa litzateke.