Botikario batek kometitu zuen krimena. Aurreneko euskal polizia-nobela eskribitzea, alegia. Eta ez pentsa, sortu zuen azantza; baina ez txarrera, bestelako krimenekin gertatzen den bezala: “Amabost egun Urgain’en agertu orduko arrakasta handia izan zuen –zioen Gotzon Garatek 1998an Jakin aldizkarian argitaratutako artikulu batean–. Ongi oroitzen naiz zein gogarakoa izan genuen eleberri hura. Loiolan nengoen ni orduan, eta euskaltzale talde bat ginen. Guztiok irakurri genuen eleberri atera berria (...) Harrituxeak gelditu ginen. Euskaraz polizia eleberria! Euskal literaturan urrats handia egina zen”. Ez zen urrats txikiagoa Jose Antonio Loidik emandakoa: 30 urte bete arte ez zuen euskara landu. Tenorea iritsi zenean ordea, hartu zituen Azkueren Morfologia, Altuberen Erderismos, gramatika liburu zenbait... Eta trebatu bazen, han hasi zitzaizun Georges Simenonen nobelak euskarara itzultzen.

Baina horrekin ere aski ez. 1954an gaude eta Euskaltzaindiak sariketa antolatu du, euskaraz idatzitako eleberrientzat. Irabazlea Yon Etxaideren Joanak joan izango da, baina Loidik aurkeztutako lanak (Hamabost egun Urgainen gaurko grafiaz) hirugarren saria eskuratuta zeresan franko emango du. Eta azkenean, hurrengo urtean ikusiko du argia Martin Garaidi detektibearen istorioak. Urgainera joan da, krimen zahar bat argitzera. Egurmendi, herriko seme aberatsa bera, hil egin da eta ehortzi egin behar dute. Hobian gorpu berriarentzat lekua egiten hasi direlarik, ehorzleak deskubritu du 20 urte lehenago lurperatutako emakume baten buruan bala baten arrastoa dagoela. Eta emakumea Egurmendi zaharraren semearekin ezkondua izaki. Sukarren ondorioz hila omen. Ikerketak bi aste emango dizkio Garaidiri, eta ustekabeko bideetatik eramango du.

Loidiren nobela bakarra izango da, baina kontuan hartuta hamarkada bereko beste liburu batzuekin batera etorriko dela –aipatutako Etxaiderena, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua, Jon Miranderen Haur besoetakoa...– argi antzean ikusten dute gaurko betaurrekoek zerbait aldatzen ari zela, zailtasunak zailtasun, euskal letren panoraman. Egia baldin bada idazleek irakurri nahiko lituzketen liburuak idazten dituztela, begi-bistakoa da 1950eko hamarkadako idazleek ordura artekoen aldean oso gustu diferenteak zituztela.  

Loidi hartatik nobela hauek

Ez zen antzekorik argitaratu zazpi urte pasa ziren arte. Mariano Izetaren Dirua galgarri nobelak dauka “euskarazko bigarren polizia-eleberria” abizena edukitzeko ohorea. Bere garaian Auspoak argitaratua, zaila da ediziorik aurkitzen gaur egun, baina Klasikoen Gordailuan osorik dago. 1960-1970eko urteetako uztatxoaren lehen alea izan zen. Atzetik etorri ziren Txomin Peillenen Gauez ibiltzen dana (1967) eta Xabier Gereñoren Hiltzaile baten bila (1975); eta Gotzon Garate, noski: Esku leuna (1978) eta Goizuetako ezkongaiak (1979) dira, beste lan askoren artean, elgoibartarrak generoari zion estimuaren erakusgarri. Bide batez, Garaterena da euskaraz gaiari buruz dagoen lan teoriko ezagunena: Atzerriko eta Euskal Herriko Polizia Eleberria (2000).

Baina ia-ia kazetaria bera bihurtu behar izan da detektibe, molde honetan idatzitako euskarazko liburuak aurkitzeko. 1980ko hamarkadatik aurrera ugarituko dira, egia da, baina gaur egun oraindik, soberan baino faltan dira. Eta bitxia da eskasia hori, mundu osoan genero irakurrienetakoa baita aspaldiko urteetan –ikusi, bestela, azken aldian Stieg Larssonen trilogiak jo duen kolpea–. Zer gertatzen da hemen, hain nobela beltz eta poliziako gutxi argitaratzeko?

Harkaitz Canok eman diezaguke erantzunaren parte bat. UEUk 2005ean antolatu zuen ikastaro bat, “Euskal Gatazka Euskal Literaturan” gai hartuta, eta lasartearrak Mina eta artifizioa hitzaldia eskaini zuen. Han kontatu zituen Pasaia Blues (1999) nobela beltza idaztean izan zituen zailtasun batzuk. Traba horietatik ondorio zenbait: “Dauzkagun istorioekin nobela poliziako sinesgarriak ez egitea gure talentu faltaren errua dela, lehen-lehenik. Bigarrenik, irakurlearen eta idazlearen arteko konbentzio kontratuak garbi ez izatearena. Nik idatziz paratzen badut CIA eta Asuntos internos eta la cosa nostra eta Bloody Sunday, horrek mila oihartzun ekartzen ditu literatura irakurlearen burura (…) Ordea, nik esaten badut Ertzaintza, oihartzunak ez dira nobela beltzekoak, Tolosako Boinas Eloseguineko txapel gorrienak baizik”.

Nobela beltza mundu globalizatuan

Argitu ezin den kasua ote, beraz, Euskal Herrian girotutako polizia-nobelarena? Itzalpera kondenatuta ote, euskaraz mintzo diren detektibeak? Urrunegi joatea da hori. Batetik, generoaren klasiko asko euskaraz badaudelako, Igela argitaletxearen Sail Beltzari esker. Eta, bestetik, etengabe garatzen ari den nobela mota izaki, aukera berriak zabaldu zaizkiolako XXI. mendearen hastapenetan.

Prozesu luzea izan da: hasieran Edgar Allan Poek Morgue kaleko hilketak-ekin detektibea bihurtu zuen nobelaren gidari; eta eredua zabaldu egin zen, Wilkie Collins, Arthur Conan Doyle, Agatha Christie eta enparauak lekuko. Hiltzailea deskubritzea zen garrantzitsuena lehen polizia-eleberri haietan, eta giroa aristokratiko samarra zen: saloi handiak, maiordomoak. Nobela beltzaren agerpenarekin aldatzen da hori. “D” hirukoitzaren klubekoak dira detektibe berriak: Dibortziatuak, Depresiboak, Dipsomaniakoak. Giroak ere, halakoak: AEBetako hiri handien ipularrak, prostituzioa, droga. Ez du inporta nork hil duen nor: munduaren lakarra azaleratzea da idazle beltzen xedea. Raymond Chandler, Dashiell Hammett edo Jim Thompsonen nobelak dira.

Azken urteetan ordea, mundu anglosaxoitik kanpoko nobela beltzak hasi dira gailentzen. Europa iparraldea da puntu beroetako bat. Henning Mankell-ek darama maillot horia, baina hain ezagunak izan ez arren, Jens Martin Eriksen, Hakan Nesser eta Arni Thorarinsson lehiakide onak dira. Eta zer esan Italiaz? Roberto Savianoren Gomorra nobelak irakurle asko erakarri ditu Carlo Lucarelliren edo Massimo Carlottoren lanetara. Japonian aspaldian garatu dute euren noir partikularra yakuza generoarekin; Moskutik Parisera, Istanbuletik Bogotara, nobela beltza dagoeneko ez da usamerikarren jabetza pribatua.

Erreferente horiek zabaltzen diren neurrian, pentsatzekoa da generoaren konbentzioak ere anitzagoak izango direla; eta aukera berriak zabalduko zaizkiola euskal idazleari bere inguruko errealitateari egokitutako polizia-nobelak egiteko. Europako hiri handietan gertatzen diren istorioak hurbilago daude, beharbada, gure auzoetako bizitzetatik, AEBetan girotutakoak baino. Osagaiekin asmatzea da kontua. Baina norbaitek asmatu beharko du. Krimena, kasu honetan, oraindik ere generoko eleberri gutxi izatea baita.