Aurrez azaldu dugun moduan, agintariek aurkeztutako plan estrategikoek, teorian parte-hartze zabala sustatu beharko luketela dio Jordi Borjak. Sarri, ordea, botere ekonomiko-politikoaren jarduera legitimatzea beste funtziorik ez duten asmo ederreko hitzetan geratzen direla uste du. Antzeko iritzia dauka Mikel Alonso arkitektoak. Donostiako zenbait proiektu urbanistikoren inguruko auzietan parte hartu du herritar gisa, eta badaki “hirigintza parte-hartzailea” kontzeptuak zer tranpa ezkutatzen dituen. Ezagutzen dituen hiruzpalau proiektu urbanistikoren adibideak jarri dizkigu, Donostiakoak guztiak, kasu konkretu bakoitzean parte-hartze aktibo horren benetako aurpegia zein den azaltzeko. Italiako Napoli hiriko Chiaiano parkeaz hitz egin digu gero, hura biziberritzea helburu zuen lehiaketaz, benetako parte-hartzea sustatzeko tresnak badaudela erakusteko, politikariek aintzat hartzen ez dituzten arren.

Egiako San Frantzisko plazako aparkalekua

Aparkalekua diseinatzeko, alkateak “sasi-prozesu parte hartzailea” prestatu zuen duela urtebete inguru. 30-40 lagun bildu ziren. “Tranpa zein den? Udalak ahal zuen guztia egin zuen gu banakako gisa aurkezteko, izena ematera banan-banan joateko, talde baten izenean egiteko aukera eman beharrean. Eta gure artean harremanik ez izaten saiatu ziren. Gainera, bilerak antolatzeaz eta aktak idazteaz (ezin ziren aldatu, tranpeatuak zeuden arren) Udala arduratzen zen, eta azken erabakia ez genuen ezagutu prentsak publikatu zuen arte. Baina proiektua atzera botatzea lortu genuen, eta beste proiektu bat egituratzera behartu genituen”. Alonsoren ustez, Udalak nahi zuen bakarra jendearen haserre maila kalkulatzea zen, egitasmoak zer oposizio izango zuen neurtzea. “Bileretan zera errepikatzen ziguten behin eta berriz: ‘Gogorarazten dizuegu foro honetan ezin dela ezer erabaki, kontsultiboa besterik ez dela’. Tira, proiektu berria interesgarriagoa da, nahiz eta gauza batzuk aldatzerik ez dugun izan”. Onartu ez dituzten bi proposamen aipatu dizkigu Alonsok. Batetik, aparkalekuen erosleek plazaren eraberritze kostua euren gain hartzea nahi du Udalak, baina auzotarrek ez, aparkalekuen jabeek plazan diru asko gastatzerik ez dutelako nahi izango. “Guk dirua Udalak jartzea nahi genuen”, esan digu Gasteizen jaio baina Donostian bizi den arkitektoak. Bestetik, herritarrek zuhaitz handiak landatu nahi zituzten, baina aurrekontu faltagatik, “txintxeta batzuk” jarriko dituztela uste dute. Dena den, Alonsorentzat esperientzia nahiko positiboa izan zen, dezenteko mugimendua sortu zelako eta beste baterako lagungarri izan daitekeen informazioa pilatu zutelako.

Sagües: Monpaseko pasabidea

Itsasertzeko pasabidearen proiektuaz ere hitz egin digu Alonsok, prozesu parte hartzailea zeri deitzen dioten azaltzeko: “Erakusketara jende mordoa joan denez, eta aukeratutako proiektua interesgarria dela idatzi dutenez, herritarrek proiektua aurrera eramatea nahi dutela esan du Udalak. Hori ez da egia. Zergatik ez dute parte-hartze prozesua hasieratik abiatu? Erakusketarenak marka eraikitzen laguntzen du: ‘Donostia, hiri parte-hartzailea’. Hori faltsua da. Beraiek aurrez hartutako erabakiari itxura parte-hartzailea eman nahi izan diote.
Duela bi urte baino apur bat gehiago gertatutakoa ere kontatu digu Alonsok. Sagues-en etorkizuna zela-eta –ez pasabidearena, zonalde osoarena baizik–, prozesu parte hartzaile bat diseinatzeko eskatu zion Udalak Euskal Herriko Arkitektoen Elkargo Ofizialaren Gipuzkoako ordezkaritzari. “Gauza leun bat diseinatu zuten, baina Udalak gehiegizkotzat jo eta atzera bota zuen!”.

Groseko Katalunia Plazako aparkalekua

Aparkalekua bota eta beste bat egin nahi dute, lurrazpikoa, lau pisukoa. “Badirudi zuku gehiago ateratzeko modua aurkitu dutela”, esan digu Alonsok, eta jarraitu aurretik, Donostiaren garapenaz hitz egin digu: “Lurraldearen gaineko begirada jarraitua dute; negozio aukera badago, aurrerantz jotzen dute. ‘Begira ze polita geratuko den Donostia hau amaitzean’, esaten digute. Ba hori gezurra da, Donostia beti horrela ari delako, eraldatzen. Gaur egungo metropoli-guneetako zentroen ezaugarria da, uneoro daude obratan”.
Katalunia Plazarekin zer gertatu zen? “Udalak menua antolatu zuen: ‘Zer iruditzen zaizkizu hau eta bestea? Aukeratu erantzuna: A, B edo C’. Bozketa egin zen (%15eko parte hartzea izan zuen gutxi gorabehera), baina nik prozesu osoan parte hartu nahi dut, sukaldera sartu eta menua erabaki. Beraiek diote gauza teknikoak direla eta ez ditugula ulertuko. Aitzakia besterik ez da”. Nahi izanez gero, herritarren eta teknikarien arteko harremana bultzatzeko modua badagoela dio Alonsok, eta Italia erreferente dela esan digu: “Estatuak berak bultzatzen ditu prozesu parte-hartzaileak, beharbada hango politika oso deslegitimatua dagoelako”. Bere ustez, Monpaseko pasabidearena ere operazio propagandistiko hutsa da, agintarien erabaki eta politiken legitimazio eza estaltzeko estrategia. Alonsoren hitzetan, boterean daudenek euren esanak sinesgarritasuna galtzen ari direla ikusten badute, “prozesu parte-hartzailea” deitzen dioten zerbait antolatzen dute, herritarrei euren etorkizunaren jabe direla sinestarazteko.

Chiaianoko zabortegia: EAWS metodoaren aplikazioa

Herritarren inplikazioa bultzatzen duten mekanismoei buruz galdetzean, EASW (European Awareness Scenario Workshop) kontzientziazio tailerrez hitz egin digu Alonsok. Europako Batasunak onartutako tresnak dira, eta agente guztien (politikarien, teknikarien, herritarren…) ideia eta proposamenak koordinatzea dute xede. Napoliko (Italia) Chiaiano izeneko zonalde periferikoa biziberritzeko proiektu urbanistikoa jarri digu adibide bezala.
 
Chiaianon zabortegia eraiki nahi du Berlusconiren Gobernuak. Parkea kudeatzen duen elkarteak eta WWF naturaren defentsarako erakundeak zonaldea biziberritzeko proiektu urbanistikoen lehiaketa antolatu zuten 2004an. Ez zen, ordea, gure inguruan ikusi ohi ditugun prozesuen tankerakoa izan. Arkitekto taldeek baldintza bat bete behar zuten derrigorrez: ezin zuten proposamen bat aurkeztu, aurrez parte-hartze prozesu baten bitartez bildutako datuak kontutan hartu gabe. Alegia, herritarren iritzia aintzat hartu ez zuen proiekturik ezin zuten landu. Gure ordezkari politikoek, gisa horretako lehiaketa bat antolatu ohi dutenean, epaimahai batek aukeratutako proiektuetako bat –bakarra ez denean– hautatzeko unea iritsi arte, herritarrek ez dute prozesuan esku hartzen. Orduan bai, agian, “hiru proiektu hauetako zein gustatzen zaizu gehien?” galdetuko digute, baina bitartean... Napoliko kasuan ez. Arkitektoen lehenengo eginbeharra Chiaianoko herritarrei (eskolako umeei, gurasoei, dendariei, aiton-amonei...) galdetzea izan zen, eta iritzi horietatik abiatuz landu zituzten euren proiektuak. Erabakia –lehiaketa–, dena den, ez dago Italiako legediari lotuta. Berlusconik erabakia hartuta dauka; bost erraustegi eta zabortegi ugari eraiki nahi ditu, eta herritarrek nekez lortuko dute asmo horiek ezerezean uztea. Chiaianoko zabortegi proiektuen aurrean, beste bide batzuk ikusten ditu Alonsok. Esaterako, Usurbilgo atez-ateko hondakin bilketa txalotu du: “Bat dator ‘zero hondakin’ politikarekin”, esan digu.

“Agintariek ez dute intoxikazio kanpainak zapuzterik nahi”

Lagun ugarik parte hartu zuen Napoliko prozesuan: “Jendeak ikusten badu bere iritziak, bere nahiak kontutan hartu eta aurrera eramaten dituztela, hirigintza proiektuetan parte hartuko du, ez izan zalantzarik. Parte hartzea ez da menua aukeratzea –Donostiako Katalunia Plazaren kasuan bezala–, sukaldean sartzeko aukera izan eta lan egitea baizik, jango duguna hasieratik aukeratzea”. Eta hori gure udalerrietan aplikatzea ere posible dela dio, nahiz eta sarri hain energia sozial handirik ez dagoen: “Gure ingurunearen etorkizuna erabakitzeko gaitasuna izatea oso garrantzitsua da, ez bakarrik ez dakit nor aberastu ez dadin lortzeko, moral edo animo pixka bat eskuratzeko baizik. Gauzak alda daitezkeela ikusteak poztu egiten gaitu”. Baina, oro har, instituzioei ez omen zaie komeni itxaropenik sortzea. Badakite herritarrek ez dituztela beste leku batzuetan erabakitako planak aldatuko, inork ez dituela oztopatuko. Hala ere, agintarien proiektu horiek legitimitate osoa dute, eta babesten ez dituena legitimazio sistematik at utziko dute, “marka baten –deitu Donostia, Euskal Hiria edo Pasaiako Portua– kudeatzaileek sortutako sistematik at”. Proiektu urbanistiko horien aurkako ahotsak azaleratzen badira, errazagoa da “lau katuren kontua” dela erakusten saiatzea, kontrako iritziak kontutan hartu eta formalki bideratzea baino. Gainera, bizi dugun egoera sozio-politikoa medio, errazagoa ei da jarrera antagonistak kriminalizatzea: “Ezinegona nagusitzen bada, intoxikazio, lan eta diru asko behar izan dituzten proiektuak bertan behera geldi daitezke, eta agintariek ez dute halakorik gertatzerik nahi”.
 
Alonsok, hala ere, argi utzi nahi du EAWS moduko mekanismoek ez dutela ezer garantizatzen: “Ez du esan nahi instituzioek euren desioak beteko ez dituztenik, baina gutxienez, sorreran behintzat ez dago engainurik”. Gainera, eztabaida aberatsa piztu dezakete, eta herritarrak proiektu urbanistikoetan murgiltzera animatu. “Bideetako ingeniaria ez izan arren, nire inguruko erabakietan parte hatzeko legitimaturik nago”, dio arkitekto donostiarrak.
 
Bide batez, Lurzoruaren Legeaz galdetu diogu Alonsori. Zorrotz erantzun digu: “Lurzoruaren Legeak parte hartze neurriak aurreikusten ditu, baina inkesta bat besterik ez da”.

Lurzoru Legearen funtzionalitate eza

Unai Fernandez de Betoñoren hitzetan ere, EAEko 2006ko Lurzoruaren Legeak herritarren parte-hartzea bermatzera derrigortzen du. Alabaina, oraindik ez dakigu ondo nola gauzatu parte-hartze hori: “Eskuarki, erabaki garrantzitsuak hartu ondoren eskatzen zaio iritzia herritarrari; beranduegi denean, alegia. Azken modaren arabera, herritarrek aukeratzen dute esaterako plaza baten diseinuaren egilea. Donostiako Groseko Kataluniako plaza diseinatzeko iazko lehiaketa aipa daiteke; hiritarrek, beraiek hautatu ez zituzten finalista batzuen artean irabazlea aukeratu zuten. Hori ez da parte-hartzea, politikoek erantzukizuna saihesteko aitzakia baizik. Benetako parte-hartzea hasieratik auzokoekin plazaren beharren egitaraua zehaztea eta adostea izango litzateke”. Alonsok deskribatutako Napoliko Chiaiano zonaldearen kasua dugu horren adibide.
 
Bestalde, Hiripublika blogan antzeko irakurketa egin du Bilbaok: “Orokorrean, hiritarren parte-hartzearen erretorika nonahi agertzen ari da aspaldi honetan, baina nekez gauzatzen da benetako politika desberdinen jardunbideetan”. Dena den, EAEren kasuan, “Udaleko Osoko Bilkuraren ate blindatu hori zer edo zer irekitzeko abagunea eskaintzen da”. Alde batetik, 7.000 biztanletik gorako udalerrietan, 2/2006 Lurzoru eta Hirigintza Legearen aginduz, Udal Plangintzarako Aholku Batzordea deritzona eratu behar da (109. artikulua). Batzorde horren osaketan, bermatu egin beharko da kideen artean auzo-elkarteetako eta ingurumenaren defentsan lanean ari diren erakundeetako ordezkariak egongo direla (110. artikulua). Udalak, edozein plangintza mota onartu aurretik, Batzorde horren aurrean azaldu beharko du, eta haren txostena loteslea ez bada ere, aintzat ez hartzeko zergatia argitu beharko du.
 
Batzorde horren eraketa eta araudia onartzeko –edo ez onartzeko– eskumena Udalak berak du: “Egungo egoera ikusita, argi dago zer nolako talantea duten gure alkate eta zinegotziek. EUDEL Euskadiko Udalen Elkartearen webgunean (www.eudel.net) egiazta daitekeenez, Legea indarrean sartu zenetik urte eta erdi igarota, EAEn 19 udalek baino ez zituzten Batzordeok eratu”.

Mikel Alonsok proposatutako biografia:

Barcelona. La ciudad mentirosa (Manuel Delgado. Catarata)
Miradas extraviadas por una política nocturna (Mar Traful kolektiboa)
Bilbao y su doble (Garikoitz Gamarra eta Andeka Larrea. La Llevir Virus)
La arquitectura del poder (Deyan Sudjic. Ariel)