Ingalaterra, 1350. Eduardo III.a Plantagenet-ek eskutitz bat bidali die Canterbury eta York-eko artzapezpikuei abuztuaren 10ean, euren elizatan mezak eta erreguteak egin ditzaten, «Jainkoa baretu eta euskaldunen aurka garaipena lortzeko». Horrela jaso zuen behintzat Pascual Madoz (1806-1870) politikari eta intelektual nafarrak. Urte horietan euskaldunek itsas potentzia nagusienetakoa osatzen zuten, artilearekin eta ardoarekin komerziatzen zuten ontzi ingelesak mehatxatzeko adinakoa.

Madozen arabera, Ingalaterrako errege Eduardo beldur zen «euskaldunek Flandriako uretan armada izugarria bildu zutelako, eta itsaso britainiarra menderatzeaz gain, bere erresuma inbaditu eta bere agintepean zegoen herria suntsitu nahi zutelako». Egun batzuk geroago, abuztuaren 29an itsas guda odoltsua izan zen Vinchellen euskal eta ingeles floten artean. Ingelesak gailendu ziren eta 26 ontzi kendu zizkieten euskaldunei. Baina ez zen nonbait nahikoa izan bien arteko gatazkari amaiera emateko. Errege ingelesak, urte bereko irailaren 8ko agindu baten bidez, orduan ingelesen menpe zeuden Ipar Euskal Herriko biztanleei eskatu zien, Hegoaldekoen aurka borrokatzeko. Madozen kontakizuna, ordea, zalantzan jarri beharra dago, besteak beste, Kanariar Uharteak euskaldunek 1393an deskubritu zituztela esan baitzuen, historiagile gehienek gutxienez 80 urte lehenago dagoeneko irlak ezagunak zirela dioten bitartean.

Dena den, politiko liberal nafarrak euskaldunen eta ingelesen arteko harreman korapilatsuak deskribatzen jarraitu zuen eta, urte luzetako gatazka eta su-eten aldien ondoren, azkenean, bakea 1482ko martxoaren 9an iritsi zela dio, Ingalaterra eta Gipuzkoaren arteko ituna medio. Itun honen arrastorik ez dago Gipuzkoako artxiboetan, baina Thomas Rymer (1641-1713) Ingalaterrako gorteko historialariak horren berri jaso zuen, Madozek dioena, oraingoan bai, berretsiz.

Frantziako eta Ingalaterrako erregeen eta Gipuzkoako prokuradoreen zigilua zeraman itun honen arabera, ontzi ingeles eta gipuzkoarrak erasoetaz babestuta zeuden eta aske ziren nahi zuten lekuan merkataritzan jarduteko. Euskaldunek Ingalaterra eta Bretainako uretan arrantzan aritzeko aukera zuten, beti ere ezarritako zergak ordainduta. Gaztelako Koroako ontzi, gaztelu eta herriren bat frantsesen eta ingelesen esku geratuz gero eta bertan euskaldunen hondasunik topatuz gero, berehala itzuliko zitzaien jabeei.

Madozek aipatzen dituen gertakizun hauetan guztietan, su-eten itunean eta aurreko gatazkan, Gaztelako Koroa ez da ageri. Deigarria da datu hau, 1200etik aurrera Gipuzkoa gaztelarren itzalean zegoela kontuan hartuz gero. Intelektual nafarrak ordea, ez du zalantzarik ituneko artikulu bat aipatzean: «Edozein arrazoi medio, Gaztela eta Ingalaterraren artean errepresaliak baleude, gipuzkoarrek ez lituzkete burutuko, ez jasango, neutralitatea mantenduz, estatu independente bat osatuko balute bezala».

Atapuercako aztarnategia etxetik irten gabe bisita daiteke www.arsvirtual.com helbidean. Telefonica Fundazioak garatutako programa da arsVIRTUAL, eta Atapuerca Explorer-en bitartez, Burgosko mendizerra ezaguneko aurkikuntzen ikuspegi osatua eskaintzen du. Aztarnategien egungo egoera islatzen duten hiru dimentsiotako errekreazio birtualak, mendikatearen plano interaktiboa eta gizakiaren eboluzioaren programa kronologikoa eskaintzen ditu. Gran Dolina, Trinchera del Ferrocarril edo Sima del Elefante bezalako aztarnategien jarduera zuzenean eta xehetasun osoz ikus daiteke eta zortzi irudi galeria ere ipini dituzte. Horien artean, badira orain arte argitaratu gabeko argazkiak. Gainera, datazio berriak egin dituzte Homo Heidelbergensisen gainean eta arrasto hauen adinaren inguruko eztabaida emankorra zabaldu da. Berriki egindako kalkuluen arabera, Atapuercan Erdi Pleistozenoko giza fosilen mundu osoko erregistroaren %80 aurkitu da.