Latinezko euskal hitzak

  • Europako hizkuntzarik zaharrenetarikoa da euskara. Mendez mende iraun izana sarritan euskaldunon burugogorkeriari egotzi zaio. Mendeetan aurrera egiteak, baina, hizkuntzaren beraren eboluzioa eta inguratu gaituzten herriengandik ikasitakoa barneratzea eskatu dio euskarari. Bidean topatu duen hizkuntzetako bat latina izan da.

2007ko otsailaren 21ean
Protoeuskarak beharrizan jakin batzuk betetzeko balio zuen. Euskaldunon beharrak ugaldu ahala, beste hitz batzuk sortzeko, asmatzeko edota mailegatzeko premia izan dugu. Inguruotako hizkuntzak baliatu izan ditugu hitzok asmatzeko edo mailegu gisa hartzeko; hizkuntza horietako bat da latina. Juan Manuel Etxebarria euskal filologiako doktoreak eta Santiago Segura Mungia filologia klasikoko doktoreak euskarak latinetik hartutako maileguen azterketa egin zuten duela urte batzuk eta baita Latinetik euskarara liburua argitaratu ere. Etxebarriak, latinetik euskararako hitzen bideari buruz hitz egin digu.

Erromatarrek kultura klasikoa hedatu zuten Europan. Euskal Herrian ere euren eragina zabaldu zuten. Horren lekuko dira gaur egun, oraindik ere, erabiltzen ditugun hitzak. Are gehiago, erromatarrek orduko euskaldunek ezagutzen ez zituzten ohitura berriak ekarri eta euskaldunek bertako beharrizanen arabera moldatu zituzten. Hor ditugu agur edota aio. Lehenengoa augurium -seinale, zantzu- hitzetik eratorri zen; eta bigarrenak, aldiz, "Jainkoari esker berriz ikusiko dugu elkar" adierazi nahi du. Euskaratik eratorri ez diren terminoak ditugu horiek, ziurrenik euskaldunek ez zutelako horretarako beharrik izan ordura arte. Gogoratu behar dugu euskaldun eta erromatarren ohituren arteko alde izugarria. Bizimodu ezberdinek kultura ezberdinduak sortu zituzten.

Latinak mundua ikusi eta interpretatzeko bestelako pistak eman zizkigun. Horri esker, ordura arte, izena zuten hainbat elementu, hitz kontzeptual bakar baten inguruan sailkatu ahal izan genuen. Kategorizazioa adierazi nahi zuen termino hori latinaren mailegua zen: arbola hitzak barneratu zuen sagarrondoa, intxaurrondoa, hurrondoa eta besteen esentzia; abere terminoak behia, ardia, txakurra eta besteak biltzen zituen moduan. Are gehiago, hartutako hitz berri horietatik euskarazko terminoak sortu genituen. Hala nola, aberats -abereak dituena-. Juan Manuel Etxebarriak azaldu duenez, errealitate horretara egokitzean, euskaldunok nortasunari heldu genion. Horrela uler daiteke premia ezezagunei aurre egiteko gaitasuna.

Erromatarren hizkerak hainbat aukera eman zion orduko euskarari. Berrogeita hamar bat aditz izatetik, mugarik gabe ugaltzeko metodoa aurkitu zuen euskarak: latinezko -tus aditz marka onartu zuten euskaldunek. Joan, etorri, ekarri, eraman/eroan eta beste aditz gutxi batzuk baino ez zirenean, euskal hitzetatik eratorritako aditzak moldatu ahal izan zituzten -tu marka berriari esker. Horrela sortu zituzten txikitu, handitu, sortu eta abar; euskal erroarekin eta latinezko aditz markarekin. Horri esker, gaur egun ere, premia berriei erantzuteko baliagarria den formula daukagu.

Gauza bera gertatu zen hainbat atzizkirekin. Ezagunena, agian, -ari da: pilotari, errotari, agintari. Latinak -aris atzizkia utzi zigun eta horrela euskal hizkera aberastu ahal izan dugu. Horrela, gaurko maileguak onartzeko ere egokia suertatu zaigu -ari atzizkia, adibidez, futbolari hitza sortzeko.

Euskalkietan ere, eragina

Euskalkiek euren aldetik ere latinaren hainbat mailegu hartu zituzten. Sarri askotan, baina, elkarri ulergaitz egiten zaizkion terminoak bereganatu zituzten euskalkiek. Esaterako, bizkaieraz zabalduta dagoen atrebidua adjektiboa ez dator bat Iparraldean hedatutako ausarta bertsioarekin. Bi hitzok latinetik hartutakoak izanda, eta esanahi berekoak, euskalki bakoitzak bere eremuan aplikatu zituen. Atrebiduaren jatorria begi bistakoa da; ausarta, latinezko aususetik dator.

Beste batzuetan, aldiz, euskalki bati egozten zaizkion latinezko hitzak ez dira gauza bakar bat adierazteko erabiliak. Adibidez, Bizkaian leihoari bentanea esaten zaiola uste izan arren, onartu behar da leiho terminoa ere erabiltzen dela. Hau da, latinezko hitza ezaugarri jakin batzuk dituen leiho berria izendatzeko erabiltzen da. Leihoa kortan edo ukuiluan zegoenari esaten zaio, markorik gabekoari, hain zuzen. Markoa duen leihoa izendatzeko, bentanea hartu zen.

Astegunak ere, bere modura izendatu zituen bizkaierak. Euskal asteak, hasiera batean, hiru egun baino ez zituen: astelehena, asteartea eta asteazkena. Geroago, larunbat gehitu zitzaien, lauren bat adierazi nahi duena hain zuzen, erromatarrek egiten zuten astean behineko etenaldia barneratu guran. Kristautasuna zabaltzeagaz batera, "Jaungoikoaren eguna" zabaldu zen: dominiko izenekoa. Azkenean, zazpi eguneko astea sortu zuten euskaldunek, ondoko kulturen moduan. Astelehena, asteartea, asteazkena, ortzeguna -gero, osteguna-, ortzirala -gero, ostirala, larunbata eta igandea. Bizkaian, berriro ere, latinaren ordena jarraitu zuten, egun batzuen izenak mailegu bidez hartuz eta beste batzuk asmatuz, egun argi-hitza bitarteko -eguaztena, eguena. Kristautasunaren eragina begi bistakoa da, ostirala bariku izendatu zutelako, hots, "abari bagako eguna" -baraua egitearena, hain zuzen-.

Euskararen nortasuna

Azterketa filologikoak agerian uzten ditu euskaldunon eta gainontzeko herrien arteko ohitura ezberdintasunak. Azken batean, hizkuntzak bizitza ulertzeko modua azaltzen du. Esate baterako, euskaraz baino ez dira gosea eta egarria adierazteko aditzak trantsitiboak. Gurean, gorputzak sentitutakoak ez dagozkie ondareari, eta horregatik esateko molde berezia. Aditzaren aglutinazioa bera "oso sistema landua" dela azpimarratu du Juan Manuel Etxebarriak. Subjektua, objektua -bere plurala- eta aldia hitz trinko bakar batean esaten dugu. Gainontzeko hizkuntzek ere ez dute emakumezkoentzako hitanorik sortu. Horrek agerian utz ditzake orduko euskaldunon arteko harremanak. Izan ere, hainbat kulturarekin topo egin arren eta eurengandik maileguak hartu, gure sustraiak mantendu ditugu, mundua interpretatzeko gure ikuspegia aldatu ez dugulako.


Azkenak
Chill Mafia taldeak jotzeari utziko diola iragarri du

Taldeak bere azken lana izango den Agur eta ohore x allá va la despedida lana kaleratu berri du. Oholtzak utzi eta agur bira egingo dutela iragarri du Chill Mafiak hiru urteren ostean. Iruñean abenduaren 25ean egingo dute azken kontzertuetako bat.


Frantziako armadak Baionako eremuan egitekoak dituen obren kalte ekologikoak salatu dituzte

Baionako Zitadelan egitekoak dituzten obrak salatu dituzte CADE ingurumen elkarteen batasunak, Bergeret-22 auzotarren kolektiboak eta Attaque elkarteak, prentsaurreko bidez. 1,5 hektarea oihan moztuko lituzkete; alta, Tokiko Hirigintza Planaren arabera eremu babestu gisa... [+]


2024-09-19 | Gedar
Gomazko beste milaka bala erosiko dituzte Guardia Zibilak eta indar militarrek

Guardia Zibilak 18.000 euro baino gehiago bideratu ditu aurten kautxuzko bolak erostera, "istiluen kontrako" materialaren barruan. Itsas Armadak, berriz, gomazko 1.500 pilota erosiko ditu. Poliziak erabiltzen dituen bitartekoak erregulatzen dituen araudia ez da... [+]


2024-09-18 | Axier Lopez
14 lagun hil dituzte Libanon bigarren leherketa olatuan, oraingoan walkie-talkieak eztandarazi dituzte
Milaka pertsonaren aurkako lehen eraso koordinatu eta indiskriminatuaren ondoren, asteazkenean ehunka walkie-talkiek eztanda egin dute eta 14 pertsona hil eta 450 baino gehiago zauritu dituzte. Hezbollahko iturri batek baieztatu dio Reuters agentziari taldeak erabilitako... [+]

José Manuel Uriagereka. Frantziskotarra Hego Korean
“Koreara joan ginenok euskara ederto kontserbatu dugu”

Bermeon jaioa, frantziskotar eginik Hego Korean egin zuen bizimodurik gehiena, 40 urte. Sasoi batean mutil-koskorretan askok egin zuena egin zuen, komentura bidea hartu. Gero, handik mundura jauzi egin zuen Uriagerekak, bestelako hizkuntza eta kultura arrotzetara.


Bilagailuen urrutiko leherketa masiboa
Milaka zauritu eta hamabi hildako Libanon, Israeli leporatu dioten atentatu indiskriminatuan

Israelek lehergailuak jarri zituen Hezbollahk inportatutako milaka bilagailutan, Reuters agentziak kontsultatutako iturrien arabera. Urriaren 7tik jasandako “segurtasun haustura handiena” izan da, talde armatuaren hitzetan. Erantzun bortitza hitzeman du Hezbollahk,... [+]


2024-09-18 | Jon Alonso
Bosgarren zutabea

Erribera, historian, sekula euskalduna izan ote den; horra hor Nafarroan, duela berrogei urtetik hona, hainbestean behin errepikatzen den eztabaida bizantziarra (eztabaida bizantziarra: eztabaida alferrekoa, zeinean alde bakoitzak ezin baitizkio frogatu bere baieztapenak beste... [+]


2024-09-18 | Castillo Suárez
Aldairak

Etxez aldatzen naizenean, edo, areago, norbait etxetik joaten denean, oroiminak hartzen dizkit burua eta bihotza. Orduan hasten naiz zer gordeko dudan eta zer ez erabakitzen saiatzen. Izan ere, objektu guztiek lotzen gaituzte zerbaitetara, edo norbait ekartzen digute gogora;... [+]


Lurraren altxamenduak

Estatu poliziala kanpora! Abesten dute negar-gasen leherketen artetik. Gaztetxo konprometituak, amatxi militanteak, aurpegi estaliak, edo ez, pailazoak, musikariak, sindikalistak eta politikariak, kaskodun medikuak, laborariak traktore gainean... Landa-eremuan zein hirian,... [+]


Palestinak munduari dakarkiona

Ezaguna da enpresa frantses batzuek (Thales, Airbus, Dassault) aspalditik laguntzen dutela Israel haren ekipamendu militarra osatzen. Disclose elkartearen inkesta baten arabera, berriz, Frantziako Gobernuak berak hornitu dizkio osagai elektronikoak Israeli, Gazako zibilak... [+]


Pentsamendu askeak

Gauzak ez dira horrela, gauzak horrelaxe daude. Esaldi hori iltzaturik geratu zitzaidan Gorka Urbizuren diskoa osorik eta patxadaz entzun nuenean. Uste nuen aurkikuntza itzela egin nuela identifikazio horrekin, inozentea ni! Gerora ohartu naiz, merchandising-erako leloa izateaz... [+]


Indarkeria, endogamia eta baztanga Trebiñun

Trebiñu, VI. mendea. Eremita talde bat Las Gobas kobazuloetan bizitzen hasi zen, eta historiaurretik okupatutako Laño ibaiaren haitzarte hartan kobazulo berriak hondeatu zituzten. Hurrengo mendean kobazuloetako bat nekropoli modura erabiltzen hasi zen bertako... [+]


Eguneraketa berriak daude