Pistatxoak sua hartu eta ematen duenekoa
Otsailaren 26a izan da 2021eko Pistatxoaren Munduko Eguna, bai, pistatxoarena, pistatxondoaren fruituarena (Pistacia vera).
Gero eta sona handiagoa du pistatxoak eta era askotara topatuko dugu: fruitu lehor soil bezala freskoak edo erreak eta gatzatuak, izozkiak, entsalada, pistatxo esnea eta esnegaina, pistatxo txokolatea, pistatxo pasta, pistatxo gurina, pistatxo lokuma, biskoteak eta fruitu kontserbak. Eta ahaztu gabe: hestebeteak eta mortadela.
Asia erdialdetik dator, egungo Iran eta Afganistandik, agi danean; arkeologiak argitu du duela ia 9.000 urte pistatxo aleak jaten zituztela. Gaur ezagutzen dugun pistatxoa Uzbekistanen datatu dute inon baino lehenago, duela 4.500-3.000 urte artean. Pistatxo horri esaten zaio benetako pistatxoa, eta horixe dio bere izen zientifikoak: Pistacia vera. Vera hitzak benetakoa edo arauzkoa esan nahi du; Pistacia italierak latinetik, horrek grezieratik eta horrek pertsieratik hartutako “pistak” hitzetik omen dator. Jatorri beretik ibilbide zeharo desberdina egin zuen pelviko “pistag” hitzera, hartatik arabiar klasikoko “fustuq” eta arabiarreko “alfústaq” hitzetatik barrena egungo gaztelerazko “alfóncigo” izenak. Asiatik Europarako zubilana arabeek egin zuten bai, beste makina bat landarerekin bezala.
Pistatxondoa dioikoa da, hau da, arbola batzuk erabat emeak dira, eta beste batzuk erabat arrak; ez dago landare gehienetan bezala tarteko hermafroditarik, bi sexuak dituztenik. Ezaugarri arraro hori baliatu zuen Sebastien Vaillant botanikari frantsesak landareen sexualitatea deskribatu eta frogatzeko 1717an. Botanikako eta biologiako aurkikutza handienetakotzat jotzen da.
Iran da egun pistatxo ekoizlerik handiena, 550 milioi kilotik gora jasoz urteko. AEB ondoren, 450ekin. Gero, urrun datoz Txina, Turkia eta abar. Iranen, “Dameghango Inperiala” eta “Sefideh-Momtaz” dira kultibar eme nagusiak. AEBetan eme nagusia “Kerman” da, eta arra “Peter”.
Polinizazioa egokia izan dadin zortzi arbola emeko ar bat jartzen da. Emeak emandako fruituak azala berez erraz zartatu eta irekitzeko gaitasuna izatea izan da kultibarrak hautatu eta ugaltzeko ezaugarri nagusietakoa.
2003an AEBetako Elikagai eta Sendagaien Administrazioak (FDA) honela esan zuen: “Ebidentzia zientifikoek iradokitzen dute, baina ez dute frogatzen, fruitu lehor gehienen, hala nola pistatxoen egunean 42,5 gramok, gantz saturatu eta kolesterol gutxiko dietaren zati gisa, bihotzeko gaixotasunak izateko arriskua murriztu dezaketela”.
Honela dio Turkian egindako ikerketa batek 2011n International Journal of Impotence Research aldizkarian: “Pistatxo dietak zakila zutitzearen funtzioaren parametroak eta serum lipidoen profilak hobetzen ditu erekzioaren disfuntzioa duten pazienteetan”. Soilik hiru astean 100 gramo pistatxo jan eta arazoak hobera egin zuen.
Arabiarrek Ekialde gozotik ekarritako fruitu gozoagoak, arrak polinizatuta emeak ematen duen berez tarrat egin eta irekitzen den ale horrek, gizonen zakilaren zutitze disfuntzioa onbidean jartzen du. Off dena On.
Beroa da pistatxoa, izan ere ur gutxi du eta koipe asko eta biltegietan eta garraiorako pilatzen denean berez su hartzeko gai baita. Hartzen duenak eman ere egin behar...
Hainbat zigilu elkarrizketan jartzea. Horixe izan da Udako Euskal Unibertsitateak (UEU) eta EHKOlektiboak Usurbilen antolatutako jardunaldien abiapuntua. Bertan elkartu dira: EHKO Berme Sistema Parte hartzailea, Ekolurra zigilu ekologiko ofiziala, Idoki Iparraldeko etxe... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Pandemia garaian erabaki zuten Bea Lopez de Suso Marinak eta Iker Gonzalez Dominguezek landa eremura bizitzera joatea. “Nolabait, orduan berpiztu zen aspalditik landa eremuan proiektu bat sortzeko genuen grina”, azaldu du Lopez de Susok. Kuartangora iritsi zen... [+]
Etorri dira herriko jaiak. Gureak sanferminen atarikoak dira, uztailaren abiatzea. Eta aurten berrikuntza bat izan dute. Artisten herria da gurea, eta apain-apain janzten dute jaietarako, baina aurten, ustekabean, herriko kale nagusiko sarrerako sagarrondoak lorez jantzita hartu... [+]
Biolur laborantza ekologikoaren aldeko elkarteak frutazaintza sustatu nahi du eta horretarako egun-pasa ederra antolatu du uztailaren 29rako; hiru proiektu ezagutuko dituzte bertatik bertara: Erroak mintegia Ahatsan (Nafarroa Beherea), Kibbi Sat Donezteben (Nafarroa) eta... [+]
Pandemia garaian erabaki zuten Bea Lopez de Suso Marinak eta Iker Gonzalez Dominguezek landa eremura bizitzera joatea. “Nolabait, orduan berpiztu zen aspalditik landa eremuan proiektu bat sortzeko genuen grina”, azaldu du Lopez de Susok. Kuartangora iritsi zen... [+]
Etorri dira herriko jaiak. Gureak sanferminen atarikoak dira, uztailaren abiatzea. Eta aurten berrikuntza bat izan dute. Artisten herria da gurea, eta apain-apain janzten dute jaietarako, baina aurten, ustekabean, herriko kale nagusiko sarrerako sagarrondoak lorez jantzita hartu... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Hainbat zigilu elkarrizketan jartzea. Horixe izan da Udako Euskal Unibertsitateak (UEU) eta EHKOlektiboak Usurbilen antolatutako jardunaldien abiapuntua. Bertan elkartu dira: EHKO Berme Sistema Parte hartzailea, Ekolurra zigilu ekologiko ofiziala, Idoki Iparraldeko etxe... [+]
Marurin kokatutako proiektua da Mustai Ortua, Gorka Areitio Elorduik eta Marcela Pava Gomezek bultzatua. Diseinu grafikoko ikasketak egin zituen Areitiok eta horretan ari zen lanean, baina gainezka eginda zebilen. Pava, berriz, abokatua da lanbidez, baina ezin zuen horretan... [+]
Ekainak akainak ekarri ditu: uda iritsi da. Udaberriko egun beroetan hasten dira akainak ehizean, udako ehizaldi nagusirako hankak prestatzen. Garo arruntaren (Pteridium aquilinum) garomenetan izaten da batez ere, bide ertzera zintzilik diren orri muturretan kulunka, gustuko... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Ukenduak egiten dituen orok solstizio bueltako data hauetan zeruari begiratu dio: bateko beroa eta besteko ekaitzak, sendabelarrak noiz bildu erabakitzen komeriak izan dira. Ikusten denez, San Joan eguna ez da edozein egun, indar eta sinbolismo bereziko eguna dugu. Edozein... [+]
Eguna mozten hasten den hilabetea, ekaina. Festa aparretan gabiltza baina xorro-xorro, hau esku artean duzunerako dagoeneko hamalau minutu moztu da egun argia. Gu gure eroan, batzuek bere txoroan, ez gara jabetzen baina landareak bai ederki asko! Eguna mozten hasi da eta ez dio... [+]
Aramaioko Beñat Ibarguren Arrizabalaga da Larrinbarri ahabi ekologikoak ekoizteko proiektuaren bultzatzailea, eta 2012tik ari da Anbotopeko bere lursailetan fruitu gorri landareak eredu ekologikoan lantzen. “Lagun batek eta biok sortu genuen proiektua, hasiera batean,... [+]