Garde herrian intxaurrondoek izena dute
Garuna dirudi, bai, intxaur alearen mamiak. Garun bikoitza. Alearen edo garauaren barrukoari “intxaur-mami”, “intxaur-ister” eta “intxaurki” esaten zaio.
Beno, hasteko argitu behar dut Juglans regia arbolari eta bere aleari “intxaurra” esango diogula gaur, bestela ez gara kabituko, baina izan zitekeen: Erronkaribarrean, intzagur, itzagur, itzigur, entzagur, entzuur, etsagur, etzagur eta Euskal Herriko beste txokoetan unsaur, untxaur, intzaur, inzaur, insaur, etsabur, etxagur, etxaur, etxabur, exabur, etzaur, eltzaur, intxoor, intxor, intxur, intsaur, intzagor, intzaor, itxaur, itzaur, eta abar.
Garde, Erronkaribarreko Garde herria, ez dut aipatu zaharra txoko honetan. Gure intxaurrondorik handiena han bizi da: 19 metro garai, enborrak lur-mugan 5,7 metroko ipurdi-buelta eta 4,14ko gerri-buelta eta 30 x 24 metro koadroko itzala du. Ez dago arbolazulo izan beharrik, begi-bistakoa da zergatik izendatu zuten 1991n Nafarroako Monumentu Natural. Ez da bakarrik bizi, herrigunean beste 50 intxaurrondo bizilagun ditu. Intxaurrondo horiek gehienak herrian jaisten den Gardalar errekaren aldamenean eta horko zaltuetan bizi dira. 51 intxaurrondo eta herritarrak 131, gardarrak denak.
Intxaurrondoak herri-lurretan bizi dira, eta ondoak edo arbolak herriarenak dira, baina intxaurrondoak ematen dituen aleak, fruituak etxe batenak dira. Intxaurrondo askok etxe baten izena du edo etxe horretako bizilagun batena; izan ere, etxe horrek du intxaurrondo horren fruituen gozamena; eta noski, norberarena nor den eta besteenak ere nortzuk diren beti gogoan. Izena duten intxaurrondoak: Pedro Manuel, Pasintxa, Mainate, Galetx, Juan Miguel, Txikin, Cesarea, Surio, Mantxo, Ezker, La Marca, Katalo, Esparz, Galan, Herrero, Viratx, Alguazil, Domeño, Juan Sanz, Ñarro, Santiago Aznarez. Auzoak egunero agurtzeko, izenez agurtzeko. Garuna behar du.
Duela hilabete egin dugu intxaurdi, intxausti, intxaurraga, intxaurtza berezi horren inguruko juntaizo bat. “Pedro Manuel intxaurrondoa” izena duen monumentuaren itzaletan herriaren erdia baino gehiago bildu, kanpotar batzuk ere bai, eta intxaurren inguruan aritu ginen. Bertako jende helduak izugarrizko jakingarriak azaldu eta zalantzen argibideak plazaratu zituzten. Denek elkar hartuta izugarrizko datu-basea dute. Garuna behar du.
Nik herriaren etorkizunaren ardatz gisa ikusten dut intxaurdia. Komunitate indartsu baten autoestimaren erregai eta buruerrespetuaren zutabe. Lehena Gardeko bizilagun guztien zaintza eta bizi kalitatea hobetzea da, bihankako zein sustraidun. Intxaurrondoak oinarri, herriko ekonomia susper daiteke: bertako intxaurra izendatu eta babestu, intxaurrak ekoitzi eta merkaturatu, intxaurrondoak ernatu eta txertatu eta saldu, intxaur-zura landu, intxaur hostoaren axotea koloregai edo tindugai gisa erabilitako oihalak eta arropa sortu, intxaurrondoen istorioa ezagutarazteko txoko bat sortu eta herritarrek lagun hartutako bisitak antolatu, intxaurrak garrantzia duen beste herri batzuekin senidetu –Melida eta Irantzu, Nafarroan bertan; Dordoina eskualde okzitaniarra…– eta abar. Badago zer egina, gogoa eta garuna behar da.
Auzoko Zaraitzuko bailarakoek esaten dutena gezurtatzeko: “Itzaur guti eta arroitu anitz”. Eta 1959an Kandido Izagirrek argitaratutako Erronkariko euskal ondakin batzuk testuetan jaso zuen esaerari kasu eginda: “Itzigur xatra”, gardarrak, goazen gozatzera!
Silurikoan sortu omen ziren, kontuak atera! Duela 400 milioi urte edo gehiago. Beraz, planetako lurretan azaldu ziren lehenetako animaliez ari gara, ez da txantxetarako kontua. Eta oraindik txantxa gutxiago, garai hartako espezie batzuek luzeran bi metro ere bazituztela jakinda... [+]
Uztailaren erdialdean aurkeztu zuten 2027tik aurrera Europako Nekazaritza Politika Bateratua (NPB) izango dena, eta proposamena izugarria da: NPBaren egitura desegitea eta azken urteotan lortutako aurrerapen urriak suntsitzea.
Euskal Sagardoa Jatorri Deiturako 250 sagastietan hasiak dira jada sagar biltzen. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoari dagozkien iazko datuekin alderatuta, uzta handiagoa izango da aurten. Orotara sei-zazpi milioi kilo biltzea aurreikusten dute, datu zehatza urte bukaerarako izango... [+]
Sarraskiak ez du etenik Palestinan, eta lurraldeko txoko guztietara hedatzen ari da. Uztailaren 31n, Hebrongo (Zisjordania) Hazien Bankuaren Ugalketarako Unitateari eraso zion Israelek; bulldozer eta makineria pisutsuarekin bertako instalakuntza eta azpiegiturak suntsitu zituen... [+]
Udazkeneko zenbakia aste honetan jasoko dute ARGIAko kideek, edo berariaz Bizi Baratzeako kide egin direnek.
Abuztuaren amaieran azaltzen da, baina iraila du gogokoen. Udazkena hemen dela berritzen digu urtero. Udazkenari kolore bidea erakusten dio. Guri, ahoko zeruak jasota duen lurrinen bilduma erraldoiaren miaketa azkarra egin eta urteroko uztaldi nagusiaren dasta bitxienetakoa... [+]
Bada Garde. Urrutira gabe hor dago, urrutieneko mugaren guardan. Umetan ezagutu nuen Garde, ez dut gogoan zenbat urte nituen, baina landatuta geratu zitzaidan han ikusi nuena.-
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Artzain gisa hirugarren kanpaina du aurtengoa Koldo Vicente Eseberrik. Familia Otsagabikoa izan arren, Iruñean bizi izan zen txikitatik, baina abeltzaintzaren munduarekin harreman estua izan du beti. “Osaba artzaina zen, haragitarako ardiak zituen hemen, eta txikitan... [+]
Dei batek dena alda dezake. Eguna bai, bederen. Hurrengo orduetako martxa, sikiera. Ourensen dagoen lagunak jasotzen du Noainen dagoen Lugoko lagunaren deia. Dei bakar batek ekarri zituen Galizako elkarte bateko zortzi artzain eta ahuntzain bat etxera. Zoragarria izan zen... [+]
Emakumea eta lurra elkartzen dituen liburua idatzi du Onintza Enbeitak: Bizitza baten txatalak. Gure aurrekoen bizimodua jaso du, andre baten ahotan: "Baserria bere horretan, erromantizismorik gabe". Feli Madariaga (1932, Baldatika, Forua, Bizkaia) da andre hori, lurrari... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Irulegi eta Anhauze artean ditu mahastiak Joanes Haritschelharrek, Amama proiektuaren bultzatzaileak. “Mahastiak ene amarenak ziren, eta bera jubilatu zenean hartu nuen nik etxaldea, 2022an”, azaldu du. Ama mahastizaina eta aita ardi gasnagilea ditu, eta beraz, beti... [+]
Orriuldu gabe daude oraindik zuhaitzak eta arbolak. Hostoak ihartu gabe daude, bai. Eta hostoa jasotzeko sasoi aproposa da. Hostoa, batez ere geroago jasotzen da; zuhaitzaren adaburua janzten duen orritza edo hostotza erortzen denean edo orriultzen denean, lurraren instantziako... [+]