Até que punto o sistema educativo está centralizado, tanto co goberno estatal como co goberno autonómico?Si
entendemos que a centralización mídese segundo o modelo de gobernanza, é evidente que o sistema educativo está intimamente ligado aos gobernos nacionais e autonómicos. Pero máis aló diso, tamén hai outras prácticas no lugar. Cremos que a repartición do poder de toma de decisións é unha premisa de descentralización, e para iso temos que estar preparados. Cremos que os concellos deberían ter un maior protagonismo e que as decisións educativas deberían tomarse noutros planos e espazos, pero iso non quere dicir que as institucións máis altas teñan que reducir a súa responsabilidade.

A descentralización educativa é unha reivindicación de anos. Que beneficios achega? Vemos como cando os concellos toman protagonismo
ábrense novas posibilidades de diálogo cos axentes educativos, de transformación das formas de funcionamento e de relación. En definitiva, traballar nun territorio que nos une ao barrio, ao pobo e que temos cerca facilita o acceso a un solo común. Da mesma maneira que a participación noutros ámbitos e as respostas comunitarias están a ampliarse (transición enerxética, sustentabilidade, políticas culturais…), na educación tamén é o camiño. Os retos sociais son cada vez máis complexos e a súa resposta comunitaria é imprescindible, aínda que nesta sociedade cada vez máis individualista énos difícil.

Para iso, teñen na educación competencias suficientes os concellos e institucións dos nosos pobos?O
marco legal é útil e necesario, pero non temos por que esperar. Ata que cheguen esas competencias, pódese cultivar a terra e empezar a funcionar da forma que dicimos, con máis peso e responsabilidade aos municipios. Isto require implicación, valentía e recursos. Como non teñen competencias, ás veces os concellos non se pon a pensar niso, “vén de arriba e non podemos facer nada máis, estamos limitados”, e é verdade que a competencia lle pon noutro lugar (por exemplo, á hora de canalizar os recursos), pero se hai físgoas e un concello pensa que é importante para o pobo, pódense dar pasos, pódese iniciar un proceso para empezar a experimentar. Para nós, o tema das competencias non é “isto telo que facer ti e o outro eu”, senón crear espazos de confluencia e colaboración. Aproveitar a oportunidade para falar do que está a pasar no pobo, que redes de relacións temos, que camiños pódense traballar xuntos, como organizarnos no futuro…

Á marxe da descentralización, unha das reivindicacións foi o recoñecemento de funcións importantes aos Consellos Educativos locais recolleitos na Lei de Educación da CAPV, aínda que numerosos axentes criticaron que a capacidade de decisión outorgada a estes Consellos quedou finalmente alagada.Os
consellos escolares municipais xa existen e utilízanse fundamentalmente para consultar e informar, pero teñen un potencial enorme. A Administración-Centros Educativos son espazos de gran interese para superar a dinámica e captar a visión da cidadanía e propor políticas públicas, entre os que se atopan moitos axentes: familias, mozas, axentes de educación non formal e cidadanía... Nalgúns procesos guiados por nós, a través da ordenanza municipal atribuíronselle máis funcións que as que ten este órgano.

A educación é nestes momentos un tema conflitivo en moitos pobos.
Nós o que atopamos é que nuns pobos o conflito está aflorado e noutros se nota tensión, que falta pouco para saltar ao conflito… Segundo a realidade, o ambiente é diferente, non é o mesmo un municipio con dous centros ou con nove, pero en xeral detectamos tensión e conflito. A segregación socio-económica entre os alumnos, a influencia da tendencia demográfica descendente na matriculación, a transmisión do eúscaro… Dicimos facilmente que hai que superar a competencia e pór en común no centro, pero na realidade non é tan fácil, e non é un salto dun día para outro, son procesos longos. Si sabemos a teoría, temos que pasar de “eu” a “nós”, pero moitas veces vinculámonos ao que sentimos, defendemos firmemente e temos que liberar algunhas cousas para chegar a acordos. Por encima da actuación do seu centro, debemos crer que o proceso redundará en beneficio da educación local e dos alumnos do pobo. Á fin e ao cabo, as necesidades dos diferentes interrelaciónanse e todos traballan no mesmo espazo, no barrio ou no pobo.

A experiencia ensinounos que a activación de estruturas que aglutinan aos axentes educativos locais e a mirada comunitaria aos retos educativos amplía as posibilidades de movemento das cousas. Devandito isto, si a matriculación nun centro vai en declive, si o perfil do alumnado dá moito traballo, si o futuro do profesorado está en dúbida…, esas son as preocupacións cotiás desa persoa, e tamén hai que darlles cabida. Os procesos locais están ben, pero non son a solución de todo, hai que tomar outras medidas desde o goberno.

Como actuades nestes ambientes de conflito?
Desde as nosas experiencias de intervención identificamos unha serie de claves a realizar ao comezo do proceso para orientar a situación da mellor maneira posible. Por unha banda, coñecer como están os axentes: como están as redes de relacións locais? Existen condicións para responder o tema de forma conxunta? Que esperan os axentes do proceso e que están dispostos a dar? Hai cultura colaborativa no pobo (sentáronse algunha vez ao redor da mesma mesa para outra cousa)? Cando imos a un espazo como este, cada un vén coa súa vivencia e a súa mochila, á que hai que dar cabida. Ás veces facemos unha rolda con cada un dos axentes, para falar de todo isto, ás veces falamos todos xuntos si hai condicións para iso, no fondo é moi importante aflorar os sentimentos e as doenzas sobre os temas que imos tratar, para que a medida que avanza o proceso non suban os conflitos.

En segundo lugar, realizar un diagnóstico de situación sobre datos obxectivos, radiografías compartidas. As lecturas sobre os mesmos datos non sempre coinciden, pero é importante polo menos compartir e falar delas.

En terceiro lugar, a vontade e disposición de quen ten capacidade de decisión, así como a toma de liderado. Por exemplo, o Concello ten que saber que vai interpelar, que se lle vai a pedir que tome decisións, que poña recursos e que ten que responder.

Que áreas e cuestións educativas abordan a vosa intervención?En
función da súa preocupación por chegar a nós, centrámonos niso. Ás veces chámanos o concello, outras veces son as escolas as que acoden ao concello para facernos chegar a necesidade dun proceso deste tipo. As dúas principais preocupacións son a segregación e a linguaxe. En canto ao idioma, en moitos lugares móstranse preocupados pola transmisión do eúscaro. E á hora de falar de segregación, non só falamos de centros educativos, senón que tamén nas actividades extraescolares obsérvanse grandes desequilibrios nos pobos, ligados á súa orixe e á situación socio-económica.

Con todo, si á hora de diagnosticar afloran outros retos educativos (ou outras alarmas vermellas) que existen nese país, tamén os abordamos.

Na práctica, en que consiste a vosa intervención?A
nivel local, trátase de intervencións a medida, pero temos tres titulares principais, en todas elas útiles: a comunidade e a participación son as principais variables para a transformación dun pobo; a educación, lonxe dos trintxers e as actitudes polarizadas, é imprescindible abordala desde a perspectiva local; os retos sociais hai que responder colectivamente, tamén na educación. A partir de aí, e como se mencionou anteriormente, creamos as condicións para que o proceso saia adiante (escoitar aos axentes, facer sitio ás minas…), facemos diagnósticos (por exemplo, cales son os datos de matriculación nun e outro? ), interpretamos e discutimos como vivimos eses datos, definimos cales son os retos populares desde esa base común e deseñamos e desenvolvemos unha folla de ruta para mantelos. Tamén tentamos converter a mesa de coordinación que se crea nese camiño nun centro de decisión.

Di que unha das principais preocupacións é a segregación e que fan diagnósticos relacionados coa matriculación. Estes procesos poden afectar á matriculación, por exemplo?
Aínda que é certo que nalgunhas áreas a capacidade de incidencia é limitada, animamos a realizar propostas ao Departamento de Educación competente no proceso de matriculación e ás veces atopamos esta canle aberta. Un dos exemplos máis coñecidos é o do pobo de Errenteria, a pilotaxe da comisión de escolarización local, que foi a nosa primeira intervención neste tipo, en 2018 [esta comisión de escolarización local colabora co Goberno Vasco e intervén na escolarización denominada matrícula viva, é dicir, na escolarización do alumnado que vén de fóra da CAV ao longo do curso]. Outros países están a experimentar polo mesmo camiño, aínda que o seu impacto sexa limitado. Realizan un seguimento desde a comisión de matriculación da localidade e trasladan ao Goberno propostas de criterios de matriculación.

A acollida ao alumnado e ás familias realízana cada centro escolar, o que tamén foi consensuado e unificado: como presentar ás familias a rede educativa local e as posibilidades de escolarización. E outra liña de traballo: analizar a participación de mozos vulnerables na vida do pobo en xeral, máis aló da educación formal e dos centros educativos, e cales son as nosas posibilidades para promover a equidad.

A lingua é outra das principais preocupacións.
Pasar de chegar cada un só dentro do seu centro a facelo desde unha perspectiva popular e estender os programas de reforzo do eúscaro a todo o pobo, coa implicación do concello, hai un paso adiante. Imos sumar forzas e aproveitar sinerxías para que a resposta sexa máis ampla e aprovéitense moito mellor os recursos.

Que obstáculos atopastes no camiño? Cales son as principais resistencias?
Cústanos saír do que sentimos e estendernos en nome da cohesión popular, díxeno antes. Ademais, estes procesos non son lineais e ás veces pode haber sensación de retroceso, podemos frustrarnos; en relación con iso, é importante pór expectativas reais e transparentes; temos que saber que chegamos aos cruzamentos (ás veces serán trabas, outras nos abrirán novas posibilidades); en ocasións os procesos fanse pesados; calquera movemento que poida contrarrestar a confianza entre os axentes adoita ser moi perigoso, por iso é importante manter o espazo, manter a tensión e o tempo.

Cal é o resultado, onde?En xeral,
demostrouse que, a pesar de que a competencia é do Goberno e o Goberno segue tendo as súas obrigacións, o ámbito local e esa proximidade abren moitas oportunidades. E hai que articular ao pobo, pero tamén hai que articular ás administracións entre si para canalizar a cooperación.

Antes mencionei as funcións engadidas aos consellos escolares, a comisión de escolarización local... Con todo, hai logros de moi diferentes niveis. Por exemplo, parece unha cousa banal, pero nalgúns pobos teñen grandes problemas cos desfiles do Día do Eúscaro ou dos entroidos, porque non se poden cruzar, porque todos queren acabar na praza do pobo pero non xuntos.. e el mesmo vive como un gran logro.

O caso de Errenteria é o primeiro proceso que iniciamos con estes elementos, cunha traxectoria máis longa, e os centros seguen reunidos mensualmente, dinnos que estaban uns máis preto dos outros, aínda que ao principio non o vían así, pero falar e tomar algunhas decisións xuntos, coñecernos mellor e empatizar coa situación do outro é o que implica.

E a realidade destes centros cambiou en Errenteria?O
ambiente cambiou, fan moitas máis actividades conxuntas, o consello escolar municipal ten agora outra funcionalidade e van activar o consello escolar dos mozos, fixeron xuntos unha unidade didáctica para traballar a equidad, a pilotaxe da comisión de escolarización está aí… No día a día algunhas cousas non cambiarían, pero outras si teñen impacto.