Laranja koloreko distira, kale gris eta zikinean. Berehala aurkitu daiteke Abhik bere peto fosforitoz jantzita. Egunsentian hasten da Dohukeko (Irakeko Kurdistan) Kawa hiribide nagusian erratza pasatzen; sortaldetik mendebalderantz, eguzkia bizkarrean duela beti. Abhikek dio zehaztasun handiz kalkula dezakeela denbora, eskobatzen ari den tokiaren arabera. Hamiden falafel jatetxe parean badago, goizeko 6ak dira; 7ak Hassanen ile-apaindegiraino iritsi bada, iparraldeko saihesbidearen sarreratik bost minutura… Agian bere itzalak lagunduko dio ordua zehazten, etengabe luzatzen eta txikitzen Kawa hiribideko zoru gainean. Edonola, Abhikek beharra bukatzerako aspaldi eraman du eguzkiak bere bikote ilun eta isila. 

“Dhakan (Bangladesheko hiriburua) 3.000 dolar ordaindu nizkion lan agentzia bati Dubain hiru urteko kontratua lortzeko. Pepsin lan egingo nuela esan zidaten, hilean 500 dolarren truke; horiexek ziren baldintzak”, gogoratu du Abhikek Ostiraleko meskitaren minaretearen itzalpean. “Baina Dubaiko aireportura iritsi bezain laster, bertan lanik ez zegoela esan ziguten; Erbilera (Irakeko Kurdistango hiriburua) joan behar genuela”, azaldu du 22 urteko gazteak. Iritsi zenetik, hilean 150 dolarrengatik aritu da lanean.

12:30ak jo orduko bazar hegoaldeko kalea laranjaz jantzitako gizonez josita ageri da. Erbil nahiz Suleimaniarako taxiak bertatik abiatzen dira baina Artosh Companyko langileak bazkaltzera doaz, Dohuk kanpoaldeko euren kanpamentura.

Irakeko iparraldean gaude, Turkiako mugatik ordubete eskasera, baina kanpamentuan bengaliarra da menua beti, ehuneko ehun: kurriz egositako bildotsa edo oilaskoa, egunaren arabera, beti arroz mordoaz lagunduta. “Janaria oso ona da hemen”, dio Charbakek, oilasko pusketa txikiak atzamarrez jaten dituen bitartean. “Lana ez da espero nuena, baina, gutxienez, hemen ez dut goserik pasatzen”, diosku 24 urteko gazte honek. Bogran-en (Bangladesh iparraldean), bere jatorriko herrian, egunean hiru otordu egitea pribilegiatu urrien luxua baino ez omen da.

Bere ondoan eserita, 38 urteko Kashi ez da hain baikorra. “Nire gurasoek beren etxea saldu behar izan zuten 3.000 dolar haiek agentziari ordaindu ahal izateko. Hilean 500 dolarren truke epe laburrean berreskuratuko genukeen etxea, baina orain ezinezkoa da”, kexu da. Zailtasunak zailtasun, 100 dolar bidaltzen ditu etxera hilero. “Gainontzeko 50ak telefonoan gastatzen ditut, nire emaztearekin eta bi seme-alabekin hitz egiteko”, gaineratu du, te zurruten artean.

Mainak-ek ere emaztearekin hitz egin berri du, telefonoz. Jada hilabete darama Kurdistanen, baina oraindik ez da ausartu etxekoei egia esaten: Dubain bulego-administraria ez, baizik Iraken kale garbitzailea dela. “Nola kontatu nire emazteari? Ezkonberriak gara, planak genituen. Hiru urte elkarrengandik urrun eman behar genituen, baina etxera bueltan bizimodu duinaz gozatu ahal izango genuen irabazitako diruarekin”, damu da Mainak. Emaztearen familiak mailegatu zizkion hona etortzeko 3.000 dolarrak, “euren aurrezki guztiak”.

Bazkaldu ostean, gizon laranjak kamioietara igo dira lanera itzultzeko. Rahul bazarreko garbitzaileetako bat da. Laneko arropa gabe ere, erraz bereiz genezake merkatal gunea inbaditzen duen giza-uholdearen erdian. Bere azal ilunak eta azpikontinenteko aurpegierak urrutitik etorri dela diote. Edonola, Dohuken eman dituen bi urteotan apenas izan du harremanik bertako kurduekin. Ez da harritzekoa, Rahul ez baita inoiz urrundu eskobatu behar dituen Dohukeko kaleetatik. “Gure pasaporteak enpresak dauzka gordeta, gure hiru urteko kontratua amaitu arte. Gauzak horrela, ezin dugu Dohuketik alde egin; ezin checkpointa zeharkatu dokumentaziorik gabe!”, kexu da Rahul, ixten ari diren burdinazko pertsianen garrasi artean.

“Pasaportea edukita ere ezingo genuke hiri honetatik atera”, gaineratu du Bardhanek, Rahulen lankidea bazarrean. Gazteak dioenez, lanerako bisa ez, turismorako bat dute pasaportean zigilatuta. Poliziaren eskuetan eroriz gero, atxilotuak izango lirateke “legez kanpoko etorkinak” direla leporatuta.

Nagusiak dio

Jantoki ondoko eraikinean du Faris Artoshek bere bulegoa. Mahai atzean eserita erantzun ditu gure galderak, alboan bandera kurdua duela, Artoshek “abertzale kurdutzat” baitu bere burua. “Hau dena Kurdistanen alde egin dut. 2007an jarri nuen martxan enpresa hau, mingarria gertatzen baitzitzaidan gure kaleetako zaborra. Gaur denek zoriontzen naute!”, dio Artoshek larruzko aulki etzangarrian eroso. Mahai gaineko hautsontzian Zeri Oil-en logotipoa ageri da. Antza, izen bereko gasolindegi-sarea da Artoshen beste enpresa arrakastatsuetako bat. “Gure energia-aberastasunaren kudeaketa egokia batetik, eta turismoaren sustapena bestetik dira nire lehentasunak”, dio enpresariak. Izan ere, Faris Artosh luxuzko hotelen sare baten jabe ere bada.

Garbitzaileen lan-baldintzen gaineko edozein irregulartasun Bangladesheko egiturari leporatu dio Artoshek. “Gardentasuna nagusi da gurean, Kurdistanen”, dio, kontratu baten fotokopia ateratzen duen bitartean guri emateko gero. “Nire langileei doako mantenua eskaintzen diet. Hori gutxi ez eta, sei hilero, inspektore bat etortzen da Bangladeshetik nire langileen baldintzak ikuskatzera. Etxean baino hobeto daudela baieztatzen du beti”, gaineratu du Artoshek, logela bakoitzean haize egokitua instalatu berri duela azpimarratuz.

Hala ere, langileen pasaporteak giltzapean dituela aitortu du. “Hala ez balitz, Turkiara eta gero Europara saiatuko lirateke asko ihes egiten”. Ziurtatu digu lanerako bisa batekin iritsi direla denak. Ordea, ezin baieztatu, nagusia ez baitago prest agiri bakar bat ere ateratzeko segurtasun kutxatik.

Unibertso txikiak

Gauero, hamaika gomazko bota lerrokatzen dira logelen arteko pasilloan. Lasaitzeko garaia iritsi da Artosh Companyko 150 langileentzat. Sei lagun dira gela bakoitzean, hiru ohatzetan sakabanatuta. Erdian gelditzen den koadro txikia elkarbanatu beharreko espazioa da; funtsean, cricket partida bat ikusteko esertzeko tokia. Bangladesh 1971n independizatu zen Pakistandik eta beraz, bi herrialdeek elkarren kontra jokatzen duten bakoitzean berebiziko algara sortzen da barrakoietan. Baina gutxitan gertatzen den gertakizuna da. Gehienetan, langile bakoitza bere ohatzean egoten da. Maindire edo eskuoihal batek estalita askotan, unibertso txikiak bezain bitxiak dira ohatzeen arteko eremuak: familia erretratuak, denak kolore biziz jantzita, landaredi oparoak inguratuta; Haji Mekarainoko pelegrinazioa egin duen senide edo lagun baten argazkia; egurrezko etxe ederra Chittagong mendietan; paretan idatzitako esaldi xume bat: “Zintzotasuna politikarik onena da”.

56 urterekin, Naresh da langile zaharrena. Ohe  txukun baten ertzean eserita, gaur beste hiru urtetarako sinatu berri duela aitortu du. “Argi dago hau ez dela hitz eman zidaten ogibidea. Baina hobe hemen, Dhakako kaleetan burdin zuria biltzen baino, eguneko dolar bat irabaziz”, dio ohera joan aurretik.