Foi unha persoa moi vinculada a Hondarribia. Hondarribia e ao eúscaro, á cultura vasca. Como se escribe a historia de quen viviron un pobo? Como recoller os momentos, os días, as liñas de quen percorreron, vivido, nomeado, respirado as rúas dun pobo día a día? Facer unha biografía de cada persoa do mundo sería unha forma de xustiza poética, centos e miles de libros formarían a biblioteca dun pobo como Hondarribia.Reunímonos

na pegada de Fernando Artola Bordari, cen anos despois do seu nacemento, e aínda que a xustiza poética é imposible, atopamos ecos doutras épocas: son moitas as pegadas, as pinturas, os poemas que Borda deixou na xente do pobo, e todos eles forman unha rede de travesías para volver á respiración dunha persoa. Só son unhas poucas pegadas as que recollemos nestas liñas.

Penetrámonos na zona vella, lanzamos a nosa vista cara atrás por un novo rastro: Tras descender pola praza de Gipuzkoa e a rúa Satarka, existe unha rúa dedicada a Bordari, próxima á súa casa natal. Ás veces, dar o nome dunha persoa a unha rúa pode ser unha forma de esquecela involuntariamente. A xente mirounos extrañamente ao empezar a fotografar o nome da rúa. Na rúa Maior tamén hai unha placa que lembra o seu nacemento. Pero, quen era Borda? O

bertsolarismo, a poesía… atoparás palabras e actividades culturais que se poden conectar ao eúscaro no rastro do alcume de Franko Bordari. Fernando Artola foi unha persoa que se debe á súa época. Á fronte da parroquia do seu pai, mantivo durante toda a súa vida unha estreita relación coa igrexa, dedicouse á militancia no PNV antes da guerra e, coa guerra, refuxiouse no norte. Naquela época coñeceu a Henriette Cornu, que se namorou e foise ao Norte e ao Sur, a vida que, como tantas persoas vascas, condicionáronlles as guerras.

O límite imposto polos mapas é notable en Hondarribia. Mirando pola praza de armas, Hendaia atópase máis próxima. Unha guerra pode converter en feridas as liñas dos mapas, que se cicatrizan máis na pel da xente que no papel. Así, Henriette e Fernando pasaron anos en Hondarribia ata que puideron convivir, xa que, ademais das terribles consecuencias da guerra do Sur, viviron a época na que os nazis ocuparon o Norte. Nos primeiros anos instalouse o niño na rúa San Pedro. As guerras sucedéronse pero non se sucederon, e durante moito tempo Artola traballou para os aliados na clandestinidade, xa que o PNV esperaba que a perda da guerra nazi influíse en Franco. Aquela época tamén pasou e baixo a presión e a ameaza da ditadura naceu e converteuse en activista cultural Fernando Artola, co sobrenome de Bordari.

Alias e ser

Fernando Artola escribiu os textos en numerosos xornais e revistas da época, utilizando diversos pseudónimos. Era coñecido sobre todo por Borda. A través dos artigos, a literatura ía estar cada vez máis presente na súa actividade nos anos 50 do século pasado.

Borda iniciou un traballo constante, con numerosas seccións ao longo dos anos: coñeceu aos escritores vascos máis representativos da época, sempre se dedicou á construción de pontes e relaciones Norte-Sur; foi a miúdo o nexo de unión entre os que escribían en Hondarribia, compartindo textos, lendo uns a outros e reflexionando sobre a cultura. As palabras de Klaudio Sagarzazu Satarka, Xabier Aranburu e Rafael Artola, a casa deste último, refuxiáronse no castelo da porta de Santa María.

En bertsolarismo tamén. Foi amigo de moitos dos bertsolaris da época, e dos que lle deron un impulso decisivo ao bertsolarismo. A Bordari débeselle, entre outras cousas, a idea da modalidade de cárcere.No caso de

Bordari tamén hai que saber a que aterse: a colección Olaxti, que recolleu o testemuño de Hondarribia da época, tanto polo camiño como polos contidos do eúscaro de Hondarribia que tanto amaba, xa que en poucos anos deu a coñecer o mundo da pesca que foi desaparecendo ou polo menos foise desdibujando. Entre elas atópanse as conferencias, os ensaios breves, os contos… que foron reeditados e o Goraintzi publicado en 1968 tras a morte de Henriette. Os libros de

historia quizá lembren a memoria dos pobos, pero non a das persoas. As rúas dun pobo non poden repetir o que se dixo nas súas rúas, comparar o que se viu. Pero quizá a poesía si, a obra de persoas como Borda pode axudar a reflectir unha e outra vez a vida, as preocupacións e os recordos da xente de Hondarribia.