O seu avó, compañeiro de feira, pasaríase o día enteiro xuntos. Para entón eu xa comecei a castellanizar a escola pública a nivel mundial. Non apreciaba nada do que cantaban. Coñecía a bos cantantes que nos funerais fúnebres da catedral de San Sebastián (nos que se agrupaba a coral como primerísima e primeira) e na misa maior os domingos dedicábanse á polifonía. E Uztapide e o avó, con cancións que eran escasas comparadas con elas, non podía entender a atención e a admiración que espertaban na contorna.

1966

Campionato de San Sebastián. Volvinme, esforzándome por reeuskaldunizarla. Non coñecía a Xalbador, sendo de Iparralde tíñalle unha simpatía especial, como influenciado polas cancións de Labegerie. O que lembro do programa, ademais da famosa pasaxe dos txistus, é a estética de Xalbador, que me parecía especial pola vestimenta, o movemento e o aspecto. Desde o primeiro saúdo comprendín que non entendía a súa linguaxe. Con todo, seguíaa con toda atención nas súas cancións, con estraña impresión de ver ao bertsolari de oído.

Sobre Ena Banaz, cando lin o libro de Xabier Amuriza puiden confirmar as miñas sospeitas de entón, que agora se me fortaleceu ao relelo: a txapela merecíaa el. Acabo de decatarme do que Uztapide dixéralle aquel día: “si déronche a txapela, abrazouche diante da xente”. Afectivamente, gustábame Uztapide, pero tiven a sensación de que Xalbador estaba a traballar noutra frecuencia. Naquel campionato aprendín de memoria uns versos cantados por Xalbador, atrapados polas bruxas do seu interior, sen captar o seu significado literal e a súa mensaxe directa.

Mattin

Na zona de
Beterri de Gipuzkoa tiven moitas oportunidades de seguir el e Xalbador. Orereta, Usurbil, especialmente Añorga. Eu parecíame ao meu avó, pequeno, humorístico, que cantaba velozmente e en tons altos. Polo xeral sorrí. Contento. Un día de San José, no barrio de Añorga, vin a Joxe Mari Aranalde, presentador e autor dos temas, cantando a Mattin con voz grave. Tiña que cantar ao seu fillo, que fora de casa ao exilio. Terminou a súa tentativa cun salouco. A sala estalou de aplausos. O labortano facíaseme máis comprensible, escoitaba o verso cos ollos. Non tiña bruxas, era vidro.

Oasi, de Navarra

Cando fun vivir ao norte, separeime das actuacións. Non atopei moitas oportunidades. Todos os domingos reuniámonos con Xanpor na pousada Sabin Etxea de San Juan de Luz. Chez Pablon. Ao mediodía fun co meu pai e tamén en Xangai viña co seu despois de misa. El informábanos das sesións. Confesábanos que de cando en cando tiña ocasión de cantar. Ao longo da semana, viamos no mesmo hostal a Dominique Ezponda, a maioría dos seus amigos de canto, e este tamén tiña a mesma conta, xa que dicía que de cando en cando cantaban bertsos. E nalgúns lugares dos bertsos, non se lles ouvía, porque tiñan que cantar entre o alboroto da xente. Alén si, alí ía a xente a escoitar aos bertsolaris. E a nova xeración de bertsolaris tivo a balanca que necesitaba o Campionato de Navarra. Nos resultados apreciábase a achega dos bertsolaris desta zona.

Noiros con dous txapelas, Mixel Xalbador con tres, Jean Pierre Mendibour con dous, Ernest Alkhat con dous, Jexux Arzallus cunha, AMETS Arzallus con catro, e con eles, Joanes Arrosagarai con dous, Fermin Mihura, Laka, Urko Sustrotegi con dous. Trece txapelas.

Asociación

Algúns bertsolaris e afeccionados empezaron a reunirse para promover o bertsolarismo. Os que recordo (perdoaranme aos que non coñezo e non menciono) Emile Larre, Xanti Iparragirre, Santos Beloki, Mitxel Itzaina, Mixel Lekuona… E comezaron os movementos. Organizando clases de bertsos e sesións de Laka e Mihura, e tamén nalgúns cantantes. Xanti Iparragirre comezou a traballar na escola de bertsolaris Almen (Leintz, Gipuzkoa), demostrando a nova idea básica defendida por Amuriza e que dicía que se podería aprender a facer bertsos. Anglet, Uztaritze… Comezaron a abrirse as escolas de bertsolaris e tamén se puxeron en marcha en Donibane e Urruña. A asociación foise estruturando. Ademais do anterior, non sei si eran máis directivos. Si houbéseos, perdoen a miña ignorancia.As

chamadas dos bertsos comezaron a centralizarse por unha banda e polo outro dirixiron as súas forzas en busca de novas prazas. O Instituto Cultural Vasco, que tamén organizaba todos os anos, decidiu polo en mans da asociación. A afección polo bertsolarismo de Daniel Landarte foi coñecida, non foron poucas as actuacións que coñeceron como presentadores e presentadores de temas.
A de Sara durante varios anos, e sobre todo teño ocasión na sala de cine Itsas Mendi de Urruña, de homenaxe a Manuel Sein Xanpuni.

Mentres tanto, aos poucos foron entrando nas ikastolas. Xanti Iparragirre, Ernest Alkhat, Anje Duhalde, Jexux Arzallus, Isarzelaia… Os materiais que utilizaban eran os apuntamentos de Amuriza, que máis tarde se publicarían

nos libros en Gipuzkoa. Recordo como gravaba as cancións no estudo para que os alumnos as tivesen a man. En Bizkaia tamén traballaba Jon Lopategi. E aquí tamén, do mesmo xeito que os de alí, puxéronse en marcha os campionatos escolares.

Pero o salto máis forte produciuse en 1998, cando no camiño estratéxico da Asociación, ademais do carreiro, levaron a cabo os autorrutos de peaxe coa contratación do oiartzuarra Karlos Aizpurua. Si até entón as clasificacións dos Campionatos Escolares realizábanse de forma privada, a partir de aí empezaron a socializarse coas estruturas formais. Grupos de traballo, temas, xudicatura, clases de ikastolas, colonias especiais… Anteriormente, a

moza Nagore Fernández de Hendaia fora campioa no Interescolar. Recordo tamén a Urko Atxotegi, que despois participou no Campionato de Navarra. Non sei si foi finalista. E desde o ano 2000 o proceso de clasificación está establecido por metodoloxía e estrutura, cun gran número de participantes e dous niveis, nos que ao redor de 40 mozas xogan en bertsos. E salvo o profesor Karlos Aizpurua, todos os finalistas que cantarán o 15 de novembro en San Juan de Luz xa pasaron por alí. Tamén participaron todos os que cantaron nas clasificacións do campionato, fóra de Xan Alkhat, Egoitz Zelaia e Mixel Xalbador. Os resultados pódense consultar no Centro de Documentación Xenpelar, ano tras ano, polo campionato. Por tanto, os resultados mostran a cantidade e a calidade do traballo.

A asociación foi cobrando especial relevancia coa participación dos pais e nais dos alumnos. Aitor Sarasua, Alain Mateo, Kepa Murua, Jexux Arzallus, Maialen Etorbidea, Maurice Agirretxe, BEÑAT Zule, Erik Etxart, Elosegi, Elianne Mendiboure… E seguramente haberá algúns que non sei.A

Deputación de Gipuzkoa mobilizou a un traballador dos labores de promoción que xa está a traballar coa asociación. Esa sistematización tróuxonos até aquí, até o punto de poder montar o Bertsulari Xapelketa de hoxe. Teño as miñas dúbidas sobre o desenvolvemento de Zalega, non vexo o éxito social que lle correspondería ao que fixen. Creo que o desequilibrio máis evidente está aí. Que Jai Alai non nos faga cegos.