Alí estaba Pereira di que o día que a presentaches este libro premiado agora. Chamoume a atención que se puxo ao choio pola súa propia vontade e non por encargo.

É certo que os tradutores, na maioría dos casos, realizamos traballos por encargo ou por unha adxudicación posterior a un concurso. Neste caso, empecei por puro pracer a volver a Sostiene Pereira. Cheguei ás miñas mans a versión italiana, lina con calma e gustoume moito, tanto o estilo como o contido e algunhas características do personaxe de Pereira. Por iso empecei a traducir ao euskera, porque me gustaba traducir un libro que me suxeriu cousas bonitas, porque o propio proceso de tradución tamén adoita ser un pracer cando gústache o libro, e cando traballas sen présa. Díxenlle a Xabier Olarra que a tradución estaba bastante adiantada e que si quería publicala. O asentiu.

Agora, en cambio, o teu traballo recibiu o premio Euskadi. Que dis?

Que digo? Bo, é unha sorte recibir unha recompensa así. Esta feira de premios sempre é subxectiva, non é tan expresiva como algúns cren, quero dicir que o premio non me fixo un mellor tradutor. Pero é bonito escoitar por boca dalgúns “expertos” que fago ben ou que lles gustou o meu traballo. E o feito de que o Premio Euskadi sexa outorgado grazas a este traballo, dime tamén que para traducir ben a literatura hai que ter as condicións axeitadas, e neste caso que eu acórdome de moitas delas: gustar o libro, non ter prazos axustados, bos amigos para facer consultas, neste caso tanto vascos como italianos, corrección da miña e doutros dous, e que despois de traducir o libro, coller o texto e volver collelo un ano, por exemplo.

Nun artigo que escribiches sobre esta obra de tradución, refíresche a ‘falsos amigos’, palabras que, aínda que se parezan nun idioma e outro, teñen un significado moi diferente. Completaches a lista tamén.

Si, unha vez terminada a tradución, fixen nun de repáselos un pequeno estudo sobre este fenómeno, a modo de diversión, que se publicou máis tarde na revista Senez. Si unha palabra é igual ou similar en ambos os idiomas, pode resultar patizante, confusamente, sobre todo si o nivel que ten no idioma orixinal é inferior ao que ten na lingua de destino e, ás veces, esas palabras métennos a pata. Por iso dicimos que son falsi amici, falsos amigos. Por citar un exemplo típico, a palabra burricán do italiano (manteiga).

No artigo que escribiches que ocorre entre todos os idiomas.

Prodúcese
entre linguas da mesma raíz, pero tamén con outras, como consecuencia das linguas que actúan como ponte. Por exemplo, cada vez escóitase máis en eúscaro “deulle un puntapié” para dicir “deulle unha hostia”. Para algúns euskaldunberris converteuse nun falso “puntapié”, e serve o mesmo para dicir “patada” ou “hostia, tortazo, labazada”.

Traduciu Pereira do italiano ao eúscaro. Di que non se pode prohibir que nesas ocasións o castelán e o francés fagan de ponte.

No
meu caso, por exemplo, aínda que me refiro directamente ao italiano, a miúdo non podo evitar que o castelán se intercale no proceso mental, porque é unha das miñas linguas. Si vemos “A mia amica soffre dei verme solitario”, na primeira lectura a moitos de nós, sendo o castelán unha das nosas linguas, ocórresenos unha idea equivocada: “O meu amigo sofre porque só me ve”, aínda que o seu significado sexa moi diferente: “O meu compañeiro ten un verme maior, é dicir, un teni”. No noso proceso mental, no proceso de tradución, sempre temos a interferencia do castelán ou, no caso doutros, do francés. Este labor ponte do castelán para traducilo do italiano adoita ser, na maioría dos casos, favorable, pero nalgúns casos molesta.

“A tradución é un exercicio mental especial”…

A
necesidade de traducir fai imprescindible que o tradutor se mergulle no texto e, por tanto, o tradutor ten algunhas opcións que o lector non adoita ter. Por iso digo que o tradutor é un lector privilexiado. Segundo os meus cálculos, sempre falando de literatura, o tradutor le o libro unhas dez veces, en profundidade, observando con atención a semántica e a costura de cada frase, para que un dos principais obxectivos do proceso de tradución cúmprase: manter a fidelidade ao que o autor escribiu, tanto no contido como na forma, para que o texto escrito na lingua de destino teña o mesmo contido e a mesma música que o texto orixinal. Por suposto, o segundo obxectivo, no noso caso, é que o texto orixinal transmítase nun bo eúscaro, e iso tamén esixe mergullarse no texto: investigar, facer consultas, buscar información e, por último, polo en mans dalgúns correctores e lectores para que realicen as súas achegas, suxestións e críticas. É evidente, por tanto, que a tradución literaria ofrece unha serie de posibilidades que, no meu caso, fan que a tradución sexa atractiva.

Traballo atractivo. É unha gran cousa neste mundo infame.

A tradución é unha forma de aprender e enriquecer o eúscaro, teño que investigar e pregúntome como se di isto ou aquilo ou como se pode dicir. Doutra banda, ao traducir ao euskera, inevitablemente entras no que escribiu o escritor. Ao final chegas a identificarche co escritor ou con algún personaxe, polo menos nalgunhas cousas. E, por último, en parte, convértese nun traballo creativo. O tradutor vese a si mesmo nun difícil equilibrio. Para ser fiel, o tradutor debe permanecer oculto e oculto, pasar desapercibido. Pero se o texto vai ter vida, necesariamente pono da súa esencia e convértese en creador, asumindo o texto. Si non metes a túa man e o teu corazón, o texto non ten vida. Si metes demasiado, traizoas o texto…

En que se diferencia a tradución de Pereira doutras que xa fixeches antes?

Cada libro é un mundo. Cada libro e escritor ten as súas propias expresións. Non sei que dicir… En comparación coas últimas traducións que fixen, o texto de Tabucchi ten claridade e precisión, tanto na escritura como no contido. Antes dos libros de Tabucchi fixen os de Gianni Celati, que, por exemplo, estaban escritos en italiano non oficial, con palabras e expresións que non aparecían nos dicionarios, lonxe de puntos e sintaxes ortodoxos… Nese sentido, polo menos, custoume menos traducir o contido e o estilo.

É licenciado en Medicamento e Cirurxía. Que estás a facer, metendo o bisturí no eúscaro?

Despois de terminar a carreira, a vida levoume a outros camiños. De todos os xeitos, continuando coa metáfora, para cando empecei a estudar medicamento xa metera moi dentro o virus do eúscaro. En calquera caso, isto é especial. Ninguén se sorprende si un biólogo dedícase a outra cousa, pero un médico… Parece que é unha curiosidade, non sei ben por que. E, dito de paso, creo que é bo que haxa xente de todas as especialidades no mundo do eúscaro, no mundo do eúscaro, si o noso obxectivo é integrar o eúscaro en todos os ámbitos.

Tamén che ensinamos euskera, antes que tradutor.

Si, sobre todo no barrio, na Txantrea, na escola nocturna daquela época. Tamén foi unha experiencia bonita.

Tamén temos que dicir que es euskaldun berri.

Desde o punto de vista da normalización do eúscaro, é un bo sinal, unha alegría, que os euskaldunberris teñan un bo nivel de eúscaro, similar ao castelán. É saudable para o eúscaro, unha boa noticia, porque para a maioría dos euskaldunberris, como é normal, o eúscaro é a segunda lingua. Por tanto, é unha boa noticia que en Euskal Herria moitos euskaldunberris desenvolvémonos tan ben como en castelán.
Pero de face á produción, de face á calidade da tradución ou do traballo creativo, paréceme que é algo que non hai que ter en conta ou mencionar. Niso, ser euskaldun berri non é nin deducible nin engadido. Unha obra é ou se enxalza porque é boa, non porque o autor sexa euskaldun berri, ou muller, ou inmigrante. Non sei si compréndeme vostede.

Comprendo as túas palabras. Con todo, as súas vivencias non son propias de min…

Os euskaldunberris a miúdo temos esa estraña sensación. Ás veces enxálzannos, coma se tivésemos un gran mérito, dá a impresión de que queren facernos un monumento. E outras veces, estigmatizarlo ou consideralo vasco de segunda, non o sei. Nalgúns pobos vasche a vivir ao tres anos, e cando tes 50 dinche que aínda es de fóra. “É de aquí? Non, non sei de onde”. Cantos anos necesítanse para recoñecer a cidadanía? Até cando é un o euskaldun berri? Eu, de feito, xa son un vello euskaldun berri. Teño 46 anos e son 30 cando son vasco. Son vasco, acabouse.

“Son vasco e punto!”.

Non o sei. Ás veces xógase por paternalismo, outras por non-sei-como. Somos vascos, acabouse. É importante o adxectivo “novo” ou “vello”? Non o creo. Ademais, sospeito que a fronteira entre os dous é cada vez máis difusa. Hai que destacar?

Traballa na tradución do boletín oficial de Navarra. O que dixo alguén que está a traducir o boletín da CAPV: “O boletín non debería ser devolto, traballamos inutilmente. Sería mellor dirixir o noso esforzo cara a outro sitio ou cara a outro sitio”.

Pode falarse moito diso. Teño sentimentos contraditorios. Hai que traducir o boletín oficial ao eúscaro? Claro que non. O eúscaro ten todo o dereito a que os euskaldunes tamén o estean. Outra cousa é si é a prioridade coas forzas que temos. A min tamén me dá pena, por exemplo, a situación en Navarra. Hai dezaseis ou dezaoito tradutores no Goberno de Navarra, e a inmensa maioría niso, e mil ámbitos sen traballar. Tamén eu dígome a min mesmo: “Coa xente preparada que hai aquí poderíanse facer cousas moito máis interesantes en mil ámbitos”. É certo que en parte o Boletín Oficial fíxonos prisioneiros. Por suposto, quedan traballos máis necesarios sen facer. Pero non hai vontade política.

Como vive o eúscaro e o vasco a situación que vive en Navarra? Hai corazón que valla a pena?

Para responder a
esta pregunta habería que facer unha análise sociolingüístico impresionante, e eu só teño as miñas sensacións, e algúns datos que me dá a realidade. Na aposta polo eúscaro non é bo nin o optimismo nin o pesimismo, porque os dous lévannos a non facer nada. Un par de exemplos. “A porcentaxe de matriculados no modelo D aumentou un 1%” e quedamos moi satisfeitos. Que éxito! Subir sempre é bo, pero se nos esquece outro dato: na zona mixta, é dicir, na comarca de Pamplona, tres de cada catro non piden o modelo D aínda que sexa posible. Pero hai tamén unha tendencia contraria: “O eúscaro está a morrer…”. E iso tampouco é certo. Está máis rápido en moitos sitios de Navarra. Fáltanos moito, pero no noso barrio, por exemplo, fai 30 anos non se ouvía nin unha soa palabra, e agora hai moita xente que colleu o tren do eúscaro. Hai moitas dificultades, pero hai unha cousa que me anima: a xente acepta e acepta o eúscaro moito máis do que os políticos e as eleccións ensinan. Nalgún momento producirase un salto cualitativo, sobre todo se se produce un cambio de goberno na Deputación.