Ganame Wado da, ziurrenik, ongota hitz egiten dutenen artean gazteena. Bere aurpegiko zimurrei begiratuta, berrogeita hamar urte dituela esan liteke. Itxura fisikoaren arabera asmatu behar da hemen adina, tribu honetan ez baitute egutegirik jarraitzen eta inork ez baitaki bakoitza zein urtetan jaio zen eta, ondorioz, zenbat urte dituen.

Wadok gogoan du bera umea zenean inguruko denek zein hizkuntza egiten zuten. “Nire gurasoek, eta haien anai-arrebek, denek hitz egiten zuten ongota. Gaur egun umeei galdetzen diezu zerbait hizkuntza honetan eta ez dakite erantzuten. Agian batzuek zerbait ulertzen dute, baina erantzuteko adina ez”.

Albotik beste gizonezko batek hartu du hitza. “Zaila da ongota hizkuntza, eta umeek horregatik ez dute ikasi. Tsamay hizkuntza errazagoa da, eta horri heldu diote”. Geda Kaula da, adinean aurrera doan beste gizonezko bat. Bizilagunen hizkuntza nagusitu da herrian, tsamay hizkuntza.

Afrikako euskara

Sailkatu gabeko hizkuntza da ongota. Inork ez daki nondik datorren, zein beste hizkuntzari egon daitekeen lotuta. Horrexegatik, Graziano Sava hizkuntzalari siziliarrak euskararekin konparatzen du. “Nire tesi zuzendariari proposatu nionean hizkuntza hau ikertzea, izenburu hori erabili nuen: Ongota, Afrikako euskara. Izenburua ikusi zuenean segituan onartu zidan ikerketa gaia”.

Hizkuntzalari batzuek diote nilo-saharar familiakoa dela ongota. Beste batzuek, aldiz, afro-asiarra dela. Aklilu Yilma, Addis Abebako Unibertsitateko hizkuntzalariaren ustez, tokian bertan sorturiko hizkuntza da, batetik eta bestetik etorritako hiztunen ekarpenak bilduz. “Ongotek eurek diote hainbat tokitako jendea ezarri zela Weyto ibaiaren puntu honetan. Maale, Banna eta Borona bezalako tokietatik etorri ziren. Ezin zuten, ordea, elkar ulertu, eta denen artean sortu zuten ongota”. Toki eta klan izenak kontuan hartuta, teoria honi ematen dio Yilmak sinesgarritasuna, “euren jatorri bezala aipatzen dituzten inguru horietako izen ugari erabiltzen baitituzte”.

Morfologian ere hizkuntza berezia da. Graziano Savak dioenez, “inguruko hizkuntza guztiek oso morfologia aberatsa dute, genero, plural eta bestelakoak adierazteko atzizki ugarirekin. Ongota, aldiz, zentzu horretan oso forma soilekoa da”.

Galbidearen zergatia

Ongoten herrian sarri galdetu arren zergatik utzi dioten euren hizkuntza erabiltzeari, erantzun sendorik ezin da aurkitu. Geda Kaulak arestian esandakoa errepikatu du: “Oso zaila da gure hizkuntza, gogorra da ikasteko. Tsamay hizkuntza errazagoa da”. Umetatik hartzen den ama hizkuntza zailik ez dago, ordea.

Ongota komunitatearen baldintza sozio-ekonomikoarekin zerikusi gehiago izan dezake galerak. Aklilu Yilmak dioenez, “gutxietsitako komunitatea izan da. Ez dute ganadurik, nekazariak dira soilik, eta Etiopia hegoaldean ganadurik ez duena, ez da inor”.

Ongoten herrixkan, banbu egurrez eta belar lehorrez egindako etxolen inguruan, oilasko bakan batzuk ageri dira, soilik. “Ingurukoek oilasko-zaintzaile deitzen diete, erdeinuz”, dio Yilmak.

“Gu nekazariak gara” dio Geda Saulak. “Artoa eta sorgoa (basartoa) lantzen ditugu soroan. Basoan berriz, erleak ditugu eta eztia ateratzen dugu haietatik. Inoiz ez dugu animaliarik izan”.

Belaunaldi berrien begietara hobea da bizilagunen bizimodua. Sozialki aurreratuagotzat dituzte tsamay etniakoak, eta ondorioz haien hizkuntza ere bai. Savaren arabera, “gazteek diote ongota hizkuntza ez dela erabilgarria, zaila dela eta gainera arkaikoa. Ongota direla ere ukatu egiten dute askotan, eta tsamay direla esaten dute”.

Weyto herriko azokara joaten dira ongotak larunbatetan. Beraien herrixkatik dozena bat kilometrora dago. Euren uztak salgai jartzen dituzte eta behar dituzten beste produktu batzuk erosi. Zuhaitz handi baten itzalean eseri, eta arto fermentatuz egindako alkoholdun edaria, gola, lagunartean edanez ematen dute eguna.

Azokako kokapenean agerikoa da ongoten posizio soziala. Zabalgunerik handiena tsamay jendeak hartzen du, eta ongota dena zoko batean esertzen da. Besteekin ere izaten dute harremana, baina esertzeko dagokien tokia dagokie.

Maale Godak, hizkuntzalarien arabera ongota garbi eta ederra egiten duen emakumeak, azokan bertan aitortu digu pena sentitzen duela bere hizkuntza galtzera doalako. “Nahiago nuke umeek hizkuntzari eutsiko baliote, baina inork ez du egiten”.

Alboan eserita du Erre Sagane, adineko emakumea hau ere, eta galderarekin haserretu ere egin da apur bat. “Zer egingo dugu ba guk? Inork ez badu hitz egiten jarraitzen, ez da gure errua”.

Graziano Savak nabaritu du emakumeek galeraren kontzientzia garatuago dutela. “Gizonek beti errazagoa dute ohitura sozial berrietara egokitzea eta kasu honetan, tsamayen erako bizimodura errazago egin dira. Emakumeek, ordea, aldaketa sozialerako aukera gutxiago dute, eta eurenari eusten diote. Eurena galtzen ari dela ikusten dute orain, euren hizkuntza, euren identitatea…”.

Biziberritzea posible?

Hizkuntzari eusteko ez da, orain arte behintzat, aparteko saiakerarik egin. Administrazioak, bere hizkuntza erregistroetan, ongota denik ere ez du aitortzen. Hala ere gobernuei ez die errurik egozten Aklilu Yilmak. “Hizkuntza galtzear denean, erabiltzeari uzten zaionean, nork du errua? Gobernuak? Hizkuntzalariek? Ez. Ardura hizkuntza hori erabiltzeari utzi dion komunitatearena da”.

Argi dago, ordea, komunitatea testuinguruak baldintzatzen duela eta hizkuntzaren transmisioa bermatzen duten elementuak, tartean hezkuntza sistema, administrazioak finkatzen duela.

Ongotak bizi diren herrixkan badago ikastetxe txiki bat. Egunean bi orduko eskolak ematen dizkie maisuak hogei bat umeri. Amharera eta tsamay hizkuntzak erabiltzen dira.

Graziano Savaren arabera, Etiopiako egoera ez da okerrena hizkuntza gutxituentzat. “Etiopian ez dago hizkuntza ofizialik. Hizkuntza administratiboa amharera da, baina gainerako hizkuntza guztiak maila berean daude. Gobernuak bideratzen du dirua hainbat hizkuntzatan testuliburuak egiteko, baina ez da erraza dauden baliabideak ongi erabiltzea. Herrialdearen hegoaldean soilik 44 talde etniko daude, beste hainbeste hizkuntza erabiltzen dituztenak. Orain arte sekula idatzi ere egin ez diren hizkuntza horietan materiala prestatzea eta hezkuntza eskaintzea ez da erraza”.

Ongota hiztun apurrek, ordea, badute euren eskolan hizkuntza biziberrituko den esperantza. “Tsegaye liburua prestatzen ari da, eta haiek egindakoan hasiko gara eskolan umeei berriz ere ongota irakasten”, dio Geda Kaulak.

Tsegaye, Graziano Sava da. Bertakoek hala deitzen diote. Galtzear den hizkuntza dokumentatzeaz gain, gramatika liburua prestatzen ari da eta baita ongota-tsamay-amharera hiztegia ere. “Ziurrenik saihestezina izango da orain hizkuntza hiltzea. Baina benetan jabetzen badira zer galdu duten, eta ondorengo belaunaldiei erakutsi nahi badiete, izan dezatela gutxienez ikasten hasteko materiala eta aukera”.

Edozein hizkuntza galtzen denean, bizitzeko era bat eta ingurua deskribatzeko modu bat galtzen dira. Ordezkaezina da galera. Savak uste du, ordea, galtzen dena isolatutako hizkuntza denean, galera handiagoa dela. “Ongota edo euskara hizkuntzak galtzea, beste edozein hizkuntza galtzea baino tamalgarriagoa da. Bakarrak direlako, euren modukorik ez delako geratuko”.