Nafarroa erdialdean dago Etxauri, Iruñerriko eskualdean. Etxauribar izeneko bailara historikoan kokatua dago, Etxarri, Bidaurreta, Ziritza, Belaskoain, Ubani, Arraitza eta Zabaltza herriekin batera. Arga ibaiak zeharkatzen du bailara osoa ipar-hego norabidean. 870 biztanle bizi dira bailara osoan, eta Etxauri da udalerririk jendetsuena; 567 pertsona bizi dira han. Nafarroako hiriburutik 15 kilometrora dago, eta hango biztanle gehienak Iruñerriko beste herrietara eta Iruñera joaten dira lan egitera. Etxauri, bailarako udalerri nagusia bada ere, ez da inguruko merkataritza eta zerbitzu gunea, denda bakarra eta bizpahiru taberna baitaude bertan.

Miquel Gros i Lladós soziolinguista katalanak 2007an Recuperación del euskera en Navarra liburua plazaratu zuen, eta han Nafarroako udalerrietan euskarak 1986-2001 urte bitartean izan duen bilakaera aztertu zuen. Grosen arabera, XIX. mende hasiera arte, Iruñerria euskalduna izan zen, oro har. Handik aurrera etorri ziren aldaketak eskualdera, eta Etxauribar bailaran hizkuntzaren ordezkatze prozesua laster batean gertatu zela dio.

Etxauriko euskaldunen kopurua 1986tik 2001era bitartean ia hirukoiztu egin dela azaltzen du Grosek bere ikerketan, eta berezitasun hori azpimarratu egiten du. Egileari bitxia iruditzen zaio, Iruñerri osoan biztanle gutxien duen ingurua izaki, euskalduntze prozesuan aurrendaria izatea. Era berean, nabarmentzekoa iruditzen zaio udalerriak euskararekin izan duen kontzientziazio maila altu hori ere. Soziolinguistaren arabera, 1986an %5,7 ziren euskaldunak, eta 2001ean, berriz, %14,9.
Soziolinguistika Klusterrak eta Aztikerrek elkarlanean egindako euskararen datu estatistikoen biltegi bat da Euskararen Datu-Basea, eta han topa daitezkeen azken datuen arabera, 2001ean, haurren hizkuntza gaitasunari dagokionez, %54,5 dira euskaldunak, %14,5 ia euskaldunak eta %30,9 erdaldunak. Etxauriko 2-14 urte bitarteko haurretatik erdiek baino gehiagok euskaraz jakitea, berreskuratze ikusgarriaren adierazlea dela esan daiteke.

Etxaurin ez dago eskolarik eta hango haur gehienak D eredua eskaintzen duen Iruñeko Sanduzelai ikastetxe publikora joaten dira autobusez. Badira bi urte Orkoiengo San Migel ikastetxeak D eredua eskaintzen duela Haur Hezkuntzako 1. eta 2. mailetan, eta bertara ere hasi dira joaten haurrak. Egun, Etxauriko haurren %95ek ikasten dute D ereduan. Oro har, Etxauriko gurasoek euskararen aldeko jarrera positiboa daukate; eta gero eta guraso gehiago dira euskaldun berriak. Datozen urteetan guraso bihurtuko den belaunaldia D ereduan ikasitakoa izango da hein batean, eta aurreikus daiteke honek guztiak haur euskaldun gehiago ekartzea. Euskararen aldeko kontzientziazioa gero eta handiagoa da herrian. Hala, euskararen aldeko katea luzatzen ari da, nolabait. Euskararen Datu-Baseko informazioaren arabera, 2001ean Etxauriko helduen %8,1 ziren euskaldunak eta %16,3 ia euskaldunak. 25-64 adin tarte horren hizkuntza gaitasunaren bilakaera ere positiboa da urtez urte. Etxauriko adinekoen taldea da, aldiz, 2001ean euskaldunik ez zuen talde bakarra.

Eremu mistotik euskaldunerantz

1986ko Euskararen Legearen arabera, Etxauri Nafarroako eremu mistoan dago. Eremu honetan euskara ez da ofiziala; baina, era berean, Administrazioan eta Hezkuntzan zenbait erabilera ofizial aurreikusita daude. Herritarrek, Administrazioari zuzentzeko garaian, euskara eta gaztelania erabiltzeko eskubidea dute, baina Administrazioa ez dago behartuta euskaraz jakitera, eta, hortaz, euskaraz erantzutera ere ez. Hezkuntzari dagokionez, berriz, derrigorrezko eskolatzean euskarazko adarrak sortzeko aukera egon badago, eskari nahikoa badagoela frogatuz gero.

Miquel Gros i Lladós soziolinguistak Nafarroako udalerrien euskararen egoera aztertzeaz gain, 1986ko Euskararen Legeak ezarritako eremuen banaketa ere aztertu zuen liburuan. Nafarroako Gobernuak hiru hizkuntz eremuen banaketa nola egin zuen azaltzean, laburki eta orokorki bada ere, hauxe zioen: euskararen ezagutza %10 baino gehiagokoa zuten udalak eremu euskaldunean sartu zituela, %5 baino gehiagokoak eremu mistoan eta %5 baino gutxiagokoak erdaldunean. 1986ko mapa linguistikoa berrikusi eta aldatu beharra dago, Grosen iritziz. 2001eko galdeketaren datuak ikusirik, eremu euskalduna hegoalderantz mugitu beharko litzatekeela ondorioztatzen du, eta kasu honetan Etxaurin euskarak ofiziala izan beharko lukeela ere gaineratzen du. Esan bezala, Etxaurin %14,9 ziren euskaldunak orain zortzi urte.

Euskara sustatzeko ekintzak

Etxaurik, Orkoiengo, Oltza Zendeako eta Bidaurretako udalekin batera, Euskara Zerbitzua dauka, eta Orkoienen zentralizaturik dago. Euskara Zerbitzuak euskara sustatu eta normalizatzeko programak diseinatzen eta garatzen ditu; bai udal administrazioetan, baita osatzen duten udalek barne hartzen dituzten udalerrietan ere. Programa horietako gehienak Nafarroako Euskara Zerbitzuaren Sarearen barnean dauden gainerako Euskara Zerbitzuekin batera egiten dira. Sentsibilizazio kanpainak egiten dira: haurren eta helduen matrikulazioetarako, transmisioaren inguruko kanpainak, Administrazioan euskararen erabilera sustatzeko kanpainak eta abar.

Etxauriko Udalaren politikak euskararen aldeko hautua egin izan du azken urteetan. Ahalegin berezia egiten da haurrentzat eta gazteentzat zuzenduriko jarduerak eta egitasmo kulturalak euskaraz izan daitezen. Esaterako, Etxauriko 3-12 urte bitarteko haurrek euskaraz eskaintzen den ludotekara joateko aukera dute; D ereduan ikasten duten haurrei zuzendua dago. Iruñerrian euskara hutsez eskaintzen den ludoteka bakarra da hau. Astean hiru egunez eta arratsaldez dago irekita, eta larunbatetan ere zabalik egoten da. Ludotekak haurrak jolastu ahal izateko eta ongi pasatzeko guneak izaten dira, eta euren trebetasunak, ahalmenak eta nortasuna garatzeko ere baliagarriak dira. Egitasmoaren xedeak euskara ikasgeletako lau horma artetik nolabait ateratzea eta jolasen bidez hizkuntza komunikazio-tresna ere badela ikusaraztea dira.

Berezia da Etxauriko kasua; izan ere, gisa honetako jarduerek bertan izaten baitute harrerarik eta erantzunik onena, inguruko udalerriekin erkatuz gero.