Antxon Aguirre Sorondo antropologo donostiarrak Oriori buruzko liburua idatzia du eta berak eman dizkigu herria kokatzeko zehaztasunak. 1180. urte inguruan bagenekien Orio Donostiako auzoa zela, orduko agirian agertzen baita Donostia Hondarribia, Arano eta Oriaraino luzatzen zela. Oria ibairainokoak bereak bazituen Orio ere hala izango zuen. Auzoa 1379. urtean bihurtu zen herri, Gaztelako Joan I.ak forua emanda. Orio harresiz inguratzeko eta jendez betetzeko baimena eman zuen erregeak; noski, ordurako jendea bizi zen bertan.

Aguirrek dio XVII. eta XVIII. mendeetako agiriak direla ugarienak eta beraz garai horretako Orio nolakoa den dakigu gehien. Eragin diezaiogun berriro buruari. Nola biziko ziren orduko oriotarrak? Buruaskiak ziren, itsasoa eta ibaia zituzten. Garraiorako balio zuten biek, baina elikabide ere baziren. Itsasoak eman emango zuen, zeren bisigua, esate baterako, eskabetxean jartzen zuten freskoa jateko gehiegi harrapatzen zutelako. Oriotarrak Donostia, Andoain eta Tolosaraino joan ohi ziren eguneko arraina saltzera.

Arrantzaleak, eta ondorioz, merkatariak eta ontzioletako langileak ziren herrian. Eta ezin ahaztu harrobietako langileak. Donostia eta Orio lotzen dituen Mendizorrotz mendigunea hareharrizkoa da eta hori txiki-txiki egiteko 27 harrobi baziren garai batean. Ateratako hareharria etxeak egiteko, errotetarako eta zorrozkailu gisa erabiltzen zuten.

Kale bakarraren inguruan eraikitako auzotxoak almendra itxura aspaldi galdu zuen, aspaldi hasi zen herria itsasoa urrutiratu nahian, hazi egin baita Orio eta tokia behar.

Hirigune historikoa gaur egun

Aldapan dagoen kale festa ezkutu xamarrean geratzen da, parte zaharra alegia. Makina batek kiskalduko zuen bizkarra hondartzan luze-luze etzanda, ondoren eztarria freskatuko zuen herriko tabernetan, baina maldan gora abiatzea okurritu ez. Irudimenarekin bada ere, garai bateko Orio gogoraraziko diguten kale eta eraikinak bisitatuko ditugu.

Behetik gora hasita, elizarekin egingo dugu topo. San Nikolas Bariko parrokia lehendik zegoen gotiko estilokoaren gainean altxatutako eraikin errenazentista da, XVI. mendekoa. Bertan talaiarena egiten zuen ur gaineko pasabidea zegoen, itsasoa gertu zuenaren seinale. Tradizioak dioenez, San Martingo ermita da Orioko antzinako parrokia. XIII. mende aurrekoa da eta XVI. mendean zaharberritua. Ermitaren sabaitik itsasontzia dago zintzilik, “San Nikolas-Orio” izenekoa. Ermita kostaldeko Done Jakue bideari lotutako monumentu bezala sailkatuta dago. Parrokia eta ermita alde batera utzita, ezin aipatuko ditugu eraikin esanguratsu guztiak artikulu honetan, baina lagungarri izango delakoan bisitatzea merezi duten tokiak aipatuko ditugu: Herriko Plaza, Kale Nagusia, Antxiola, San Nikolas, Aritzaga eta Oa kaleak.

Kale Nagusian nahi adina eraikin interesgarri dago. Mitxelena da horietako bat. XVI. mendekoa da, San Nikolas haurtzaindegiko mojak bizi izan zirenekoa. Besteak Buruandienea eta Uzkun etxea dira, ustez lehena XVII. mendekoa eta bigarrena XVI. amaierakoa. Kale Nagusian dago baita ere Maria Maestraren (1883-1962) haurtzaindegia izandakoa. Longa jauretxea berriz, XVI. mendeko eraikin ederra da.

Antxiola kaleko Claessens etxea aipatuko dugu bukatzeko. Izen hori du XIX. mendean Santiago Claessens bizi izan zelako, baina lehenago Antxiola almiranteak hartu zuen ostatu. 1555etik jendea bizi zela badakigu eta Torrea etxea izenez da ezaguna. Jauretxe horrek goialdetik Orioko harresia ixten zuen.