Euskal izenen peskizan

  • Garai batean, euskararen hedapenak gaurko espainiar Errioxako eskualde batzuk hartzen zituen bere baitan. Ibilaldi honetan, euskarak toponimian utzitako arrastoei segituko diegu, bidenabar paisaia ederrez gozatuz.
Errioxa
Julen Zabala
Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Historialariei jarraituz –J. J. B. Merino Urrutia, Hendrike Knörr edo David Peterson besteak beste–, zilegi da pentsatzea espainiar Errioxa osoa ez zutela zeltek hartu eta, mendi aldean batik bat, aurreko kulturaren arrastoak gorde zirela. Horren adibide lirateke I. mendeko hilarri batzuetan topatutako Arguisar eta bestelako euskal jatorriko hitzak, Logroñoko Laminiturri elkartearen arabera. 

Musulmanen jazarpenetik askatu ondoren, Nafarroako erreinuari atxiki eta izandako birpopulaketak berpiztu zuen euskara gaurko Errioxara. Donemiliaga Kukula herria horren erakusle garbia da. Leku zoragarria izateaz gain, gure hizkuntzaren hedapenaren lehen argibideak gordetzen ditu. Ezagunena izan arren, ez da ordea bakarra, izan ere, Errioxa aldeko bailara ezkutu askok lorratz toponimiko bitxiak biltzen dituzte.

Horien guztien bitartez, XV. mendera arte Errioxako mendialdean euskara erabiltzeko joera zegoela ikus daiteke. Ondare historiko garrantzitsu horietako batzuei jarraituz gure txangorako bidarriak aukeratu ditugu.

Gizakiak gutxi zapaldutako lurra

Aski ahaztutako ingurua izan da Errioxako hego-mendebaldeko mendialdea, eski pista bat alde batera, gizakiaren joan-etorriak aztarna handia utzi ez duen leku eder asko biltzen dituena. Arandio edo Demanda izenaz ezaguna den eskualdea gutxi populatuta dago, eta nekazal ingurua da nagusi. Paisaia ikusgarri bezain aberatsak ditu, eta euskal toponimia nonahi agertzen da.

Errioxa eta Burgos banatzen dituen mendialde liluragarri horretan eguna pasatzeko txangoa proposatuko dugu beraz. Ojacastron hasita eta Amunartia, Balgañon, Zorrakin eta Ezkarai herrietatik igaroz, bizikletaz nahiz oinez egin daiteke hamahiru kilometroko ibilaldia.

Oia Castro

Historialarien artean adostasun osoa egon ez arren, herri izen honek, ogga zein oia grafiekin idatzia, basoarekin zerikusirik duen lekua izendatzen du askoren ustez. Castro hitzak latinezko jatorria dauka eta gotorlekua izendatzeko erabiltzen zuten erromatarrek.

Bertako biztanle euskaldunek ezagutzen den gure hizkuntzaren aldeko lehen forua izan zuten. Gaztelako Fernando III.a Santua erregeak Ojacastroko herriari 1100. urtearen bueltan eman zion foru hori, hangoei euskaraz hitz egiteko eta ulertuak izateko eskubidea aitortuz: “… esto es por fazanya que el Alcalde de Oia-Castro si le demandase ome de fuera de la Villa o de la Villa que el recudiese en Vascuence”.

Bere garaian hamabik osatzen bazuten ere, egun bost gunetan banatzen da herria. Inguruan biztanlerik gabeko etxadi asko topa ditzakegu, euskal oihartzunak dakarzkiguten izen eta guzti: Amunartia, Ulizarna, Zabarrula... eta Laminiturri. Kondaira zahar batek ematen dio izena iturri horri. Maritxipia edo San Quilez izena duen mendiaren magalean aurkituko dugu, Masoga errekaren gainean eta herritik kilometro eta erdira edo. Leku horretan, hegazti hankak zituen emakumea agertzen omen zitzaien herriko biztanleei.

Geografiari erreparatuz, Errioxako hego-mendebaldeko herri hau 750 metroko altueran dago. Horregatik eta eguraldiaren hezetasunagatik, hosto zabaleko zuhaitzen basoak gailen dira mendi magaletan; pagadiak, ameztiak eta pinuz birlandatutako eremuak ikusiko ditugu. Mendi eta lepo gainetan ordea, basoa bukatu eta elorriz tartekatutako inguru zabal eta berdeak dira nagusi.

Bide hasiera

Herriko enparantzan kokatuz, eliza aldera abiatu behar gara. Hura atzean utzi eta aurrera jarraituko dugu, nekazal bide zabal batetik maldan gora. Masoga erreka ezkerrean bidelagun dugula, pare bat kilometro egin eta Amunartia herria azkar ikusiko dugu, harri batean idatzita dagoen izenak erakutsiko digunez.

Bi leporen artean dagoen lekua izendatzen du Amunartia izenak. Gaur egun zortzi bat etxek irauten dute zutik, gehienak abeltzaintzarako erabiliak, beste batzuk erleek egindako eztia jasotzeko.

Amunartian buelta erdi eman eta atzera egingo dugu etorritako bidetik. Erreka zeharkatu eta beste aldean daukagun magaletik igo behar dugu. Txangoko maldarik gogorrena da. Pagadia atzean utziz, goiko lepora igoko gara. Hura atzean utzita, bigarren lepo batean bidea banatu egiten da; guk eskuma aldera joko dugu. Maldan gora hogei minutuz arituz, tontortxo batera helduko gara, eta bertatik nekazal bide zabala ikusiko dugu jaitsierari ekiteko.

Bailaraz aldatuz, Ciloriara igaro gara dagoeneko. Gure joanean, abereentzako ate metalikoa gainditu eta pinudi dotorea izango dugu ikusgai eskumako aldean. Ezkerrekoan, erreka. Balgañon herrira heltzeko bide horri jarraitzea baino ez dugu egin behar. Burgosetik datorren LR-111 errepidearekin topo egin eta XII. mendeko Hiru Iturrietako Andraren eliza erromanikoa ikus dezakegu. Bertan mendiko ur garbi goxoa dasta daiteke hiru tutuko iturrian.

Balgañon eta Zorrakin

Balgañon herriak inguruko mendirik altuenetakoak dauzka inguruan, 2.000 metroraino iristen direnak, eta gure nekeari amaiera emateko leku egokia izan daiteke. Bazkaltzeko eta deskantsurako herri polita da. Hala ere, gogotsu jarraituz gero, Zorrakinetik atera eta Santa Barbara mendira igo zaitezke, Oja eta Celoria bailaren panoramika liluragarria baitago. Zure esku, aukera.

Azkenak
Iturengo arotza eta arte birziklatua

Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]


2025-07-25 | Julen Orbea
Bilbon euskara jira ta Bira

Euskara badago Bilbon, baina non? Eta zertarako? Nork sortzen du euskarazko kultura, eta nork sostengatzen? Galdera horien aurrean, udalaren azken urteetako erabakiei begira, argiago ikusten da euskara eta kultura bizirik nahi ditugunontzat kezkagarriak diren erabakiak hartu... [+]


Honezkero, hemen dago beherakada

Antropologo eta ingeniaria den Yayo Herrerok dioen bezala, datu bat da. Horren jatorria ulertzeko erraza den baieztapen xume batean laburbil daiteke: Lurra agortzen ari da.

Gaia konplexua da. Ikuspegi asko daude, interesak gurutzatzen dira, informazioa desinformazioarekin... [+]


2025-07-25 | Ana Morales
Esan barik ez doalako

Sasijakintsua, jakineza eta franco txikia: horiexek dira aurrekoan Gotzon Lobera jaunak, Bilboko kale batzuen izenak aldatzeko ekimenaren kariaz, Deia egunkarian zuzendu dizkidan epitetoak. Ez du nire izena aipatu, egia, baina neu izan naizenez urte eta erdi luzeko borrokan... [+]


Gizon heterosexualak eta literatura feminista: hausnarketa bat

Hasieratik argi utzi nahiko nuke ez naizela inolaz ere feminismoan, sexu- eta genero-teorietan ezta LGTBIQ+ komunitatearekin lotutako gaietan aditua. Gizon txuri heterosexual bat naiz, ezkertiarra esan dezagun, bere burua feministatzat hartzen duena (edo feministen aliatua,... [+]


Auzolanean ikastola eraiki!

Goizaldeko lehenengo eguzki-izpiekin batera zabaldu ditu ateak Kirikiño Ikastolak. Zapatua da, auzolan eguna. Parte-hartze batzordeko arduradunak irrintzia egin eta lanera bideratu ditu bertaratu diren ehundik gora partaide: “Hemen erronkak denonak dira! Aurrera,... [+]


Amasa-Villabonako EH Bilduri erantzuna

Amasa-Villabonako EH Bilduk argitaratutako idatziaren harira, hainbat adierazpen egin nahiko genituzke. Lehenik eta behin, argi utzi nahi dugu larrialdi klimatikoari aurre egitearen urgentzia ukaezina dela, eta horregatik, krisi honekiko dugun kezkagatik beragatik jartzen dugula... [+]


Irunen eskuin muturreko “auzo patruilak” sortu dituztela salatu dute

Hainbat talde "neonazik" azkenaldian Irunen zabaltzen ari dituzten mezuak salatu dituzte asteazkenean Harrera Sareak eta hainbat kolektibok herrian. Eskuin muturreko "auzo patruilak" antolatzen ari direla salatu dute, eta hauek jendearen jatorriaren arabera... [+]


Udal legearen kontrako epai euskarafoboa
Euskararen aurkako erasoa salatu dute 200 alkate eta udal ordezkarik, eta hizkuntza bultzatzeko konpromisoa berretsi

Euskalgintzaren Kontseiluak deituta, Espainiako Auzitegi Gorenak joan den astean ebatzitako sententzia salatzeko prentsaurreko bateratua egin dute Bilbon. Sententzia "euskal gizartearen eta euskal erakundeen borondate demokratikoaren aurkako eraso zuzena" dela... [+]


Alonsotegiko Udalari dirua itzultzeko eskatu dio Bizkaiko Aldundiak, iruzurra egin zenetik hamairu urtera

Egun EH Bilduren esku dagoen udalak ia milioi bat euro itzuli beharko lioke foru erakundeari, duela hamairu urte, EAJ agintean zenean, diru-laguntza bat ez zelako behar bezala erabili, baizik eta iruzurra egiteko, EAEko Justizia Auzitegi Nagusiak berretsi duenez. Eskaerak erabat... [+]


Ertzaintzaren 300 BMW ibilgailuen erosketan irregulartasun posibleak salatu zituen barne txosten batek

Eusko Jaurlaritzako Ogasuneko Kontrol Ekonomikoko Bulegoak barne txosten bat egin zuen Ertzaintzak jaso dituen 300 BMWen esleipen kontratuaren hainbat baldintza kritikatzeko. Ezarritako baldintzak zehatzegiak eta murriztaileegiak zirela salatu du ogasunak, eta horrek enpresa... [+]


Txosnetako “beto politikoaren” aurkako GKSren kanpaldiaren kontra oldartu eta lau pertsona atxilotu ditu Poliziak Gasteizen

Bi aste barru hasiko diren hiriko jaietan txosna jartzen utzi ez dietela salatzeko kanpaldia egin nahi zuten Gasteizko GKSk eta Etxebizitza Sindikatu Sozialistak, Andre Maria Zuriaren plazan. 20:30ak aldera, ertzainak oldartu egin dira kanpaldian zeudenen aurka, eta bi... [+]


Lotsa sentitzen dut giza generoko kide izateagatik

Milaka pertsonak modu aktiboan parte hartu dute, eta hala jarraitzen dute, XXI. mendeko holokausto telebisatu handienaren aurka protestatzeko, eta pertsona horiei errespetu eta miresmen handiena zor diet. Baina, gizateriaren zoritxarrerako, askoz gehiago dira, egoerarekin... [+]


2025-07-24 | Nicolas Goñi
Europan, oraingo sinplifikazioaren izenean, biharko bizitzak kaltetuko dira

Jarduera ekonomikoak sinplifikatzeko eta lehiakortasuna indartzeko aitzakiarekin, Europa mailan baita Europar Batasuneko hainbat estatutan ere, klima, ingurunea eta giza osasuna kaltetuko dituzten legeak biderkatzen ari dira 2024tik, askotan interes pribatuen lobbyen eraginpean... [+]


Eguneraketa berriak daude