Euskal izenen peskizan

  • Garai batean, euskararen hedapenak gaurko espainiar Errioxako eskualde batzuk hartzen zituen bere baitan. Ibilaldi honetan, euskarak toponimian utzitako arrastoei segituko diegu, bidenabar paisaia ederrez gozatuz.
Errioxa
Julen Zabala
Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Historialariei jarraituz –J. J. B. Merino Urrutia, Hendrike Knörr edo David Peterson besteak beste–, zilegi da pentsatzea espainiar Errioxa osoa ez zutela zeltek hartu eta, mendi aldean batik bat, aurreko kulturaren arrastoak gorde zirela. Horren adibide lirateke I. mendeko hilarri batzuetan topatutako Arguisar eta bestelako euskal jatorriko hitzak, Logroñoko Laminiturri elkartearen arabera. 

Musulmanen jazarpenetik askatu ondoren, Nafarroako erreinuari atxiki eta izandako birpopulaketak berpiztu zuen euskara gaurko Errioxara. Donemiliaga Kukula herria horren erakusle garbia da. Leku zoragarria izateaz gain, gure hizkuntzaren hedapenaren lehen argibideak gordetzen ditu. Ezagunena izan arren, ez da ordea bakarra, izan ere, Errioxa aldeko bailara ezkutu askok lorratz toponimiko bitxiak biltzen dituzte.

Horien guztien bitartez, XV. mendera arte Errioxako mendialdean euskara erabiltzeko joera zegoela ikus daiteke. Ondare historiko garrantzitsu horietako batzuei jarraituz gure txangorako bidarriak aukeratu ditugu.

Gizakiak gutxi zapaldutako lurra

Aski ahaztutako ingurua izan da Errioxako hego-mendebaldeko mendialdea, eski pista bat alde batera, gizakiaren joan-etorriak aztarna handia utzi ez duen leku eder asko biltzen dituena. Arandio edo Demanda izenaz ezaguna den eskualdea gutxi populatuta dago, eta nekazal ingurua da nagusi. Paisaia ikusgarri bezain aberatsak ditu, eta euskal toponimia nonahi agertzen da.

Errioxa eta Burgos banatzen dituen mendialde liluragarri horretan eguna pasatzeko txangoa proposatuko dugu beraz. Ojacastron hasita eta Amunartia, Balgañon, Zorrakin eta Ezkarai herrietatik igaroz, bizikletaz nahiz oinez egin daiteke hamahiru kilometroko ibilaldia.

Oia Castro

Historialarien artean adostasun osoa egon ez arren, herri izen honek, ogga zein oia grafiekin idatzia, basoarekin zerikusirik duen lekua izendatzen du askoren ustez. Castro hitzak latinezko jatorria dauka eta gotorlekua izendatzeko erabiltzen zuten erromatarrek.

Bertako biztanle euskaldunek ezagutzen den gure hizkuntzaren aldeko lehen forua izan zuten. Gaztelako Fernando III.a Santua erregeak Ojacastroko herriari 1100. urtearen bueltan eman zion foru hori, hangoei euskaraz hitz egiteko eta ulertuak izateko eskubidea aitortuz: “… esto es por fazanya que el Alcalde de Oia-Castro si le demandase ome de fuera de la Villa o de la Villa que el recudiese en Vascuence”.

Bere garaian hamabik osatzen bazuten ere, egun bost gunetan banatzen da herria. Inguruan biztanlerik gabeko etxadi asko topa ditzakegu, euskal oihartzunak dakarzkiguten izen eta guzti: Amunartia, Ulizarna, Zabarrula... eta Laminiturri. Kondaira zahar batek ematen dio izena iturri horri. Maritxipia edo San Quilez izena duen mendiaren magalean aurkituko dugu, Masoga errekaren gainean eta herritik kilometro eta erdira edo. Leku horretan, hegazti hankak zituen emakumea agertzen omen zitzaien herriko biztanleei.

Geografiari erreparatuz, Errioxako hego-mendebaldeko herri hau 750 metroko altueran dago. Horregatik eta eguraldiaren hezetasunagatik, hosto zabaleko zuhaitzen basoak gailen dira mendi magaletan; pagadiak, ameztiak eta pinuz birlandatutako eremuak ikusiko ditugu. Mendi eta lepo gainetan ordea, basoa bukatu eta elorriz tartekatutako inguru zabal eta berdeak dira nagusi.

Bide hasiera

Herriko enparantzan kokatuz, eliza aldera abiatu behar gara. Hura atzean utzi eta aurrera jarraituko dugu, nekazal bide zabal batetik maldan gora. Masoga erreka ezkerrean bidelagun dugula, pare bat kilometro egin eta Amunartia herria azkar ikusiko dugu, harri batean idatzita dagoen izenak erakutsiko digunez.

Bi leporen artean dagoen lekua izendatzen du Amunartia izenak. Gaur egun zortzi bat etxek irauten dute zutik, gehienak abeltzaintzarako erabiliak, beste batzuk erleek egindako eztia jasotzeko.

Amunartian buelta erdi eman eta atzera egingo dugu etorritako bidetik. Erreka zeharkatu eta beste aldean daukagun magaletik igo behar dugu. Txangoko maldarik gogorrena da. Pagadia atzean utziz, goiko lepora igoko gara. Hura atzean utzita, bigarren lepo batean bidea banatu egiten da; guk eskuma aldera joko dugu. Maldan gora hogei minutuz arituz, tontortxo batera helduko gara, eta bertatik nekazal bide zabala ikusiko dugu jaitsierari ekiteko.

Bailaraz aldatuz, Ciloriara igaro gara dagoeneko. Gure joanean, abereentzako ate metalikoa gainditu eta pinudi dotorea izango dugu ikusgai eskumako aldean. Ezkerrekoan, erreka. Balgañon herrira heltzeko bide horri jarraitzea baino ez dugu egin behar. Burgosetik datorren LR-111 errepidearekin topo egin eta XII. mendeko Hiru Iturrietako Andraren eliza erromanikoa ikus dezakegu. Bertan mendiko ur garbi goxoa dasta daiteke hiru tutuko iturrian.

Balgañon eta Zorrakin

Balgañon herriak inguruko mendirik altuenetakoak dauzka inguruan, 2.000 metroraino iristen direnak, eta gure nekeari amaiera emateko leku egokia izan daiteke. Bazkaltzeko eta deskantsurako herri polita da. Hala ere, gogotsu jarraituz gero, Zorrakinetik atera eta Santa Barbara mendira igo zaitezke, Oja eta Celoria bailaren panoramika liluragarria baitago. Zure esku, aukera.

Azkenak
Espainiako Gobernua Kanarietan dauden 827 asilo eskatzaile lekualdatzen hasi da

Auzitegi Gorenak martxoan ebatzitakoari jarraiki, astelehenean irletatik penintsulako adin txikikoentzako zentroetara lekualdatuko dituzte zortzi asilo eskatzaile. Gobernuak adierazi du adin txikikoen babes sarean integratzeaz arduratuko den etorkinen %90 maliar jatorrikoak... [+]


Getariako Salbatore jaietan emakume baten aurkako “eraso larri” bat salatu, eta egitaraua bertan behera utzi dute

Getariako txosnagunean eta Aian egin dute elkarretaratze isila. Jai batzordeak txosnak itxi zituen.


Gizon bat atxilotu dute Erriberagoitian beste bat hiltzea leporatuta

Gizona Bilorian (Araba) hil dute, ustezko hiltzailea atxilotu dute Añanan (Araba).  


Al Jazeerako bost kazetari hil ditu Israelek

Hildako kazetarietako bat Anas al-Sharif da, palestinarren genozidioa zerrendatik kontatzen dutenen artean ezagunenetako bat. Al Jazeera hedabideak adierazi du Israel errudun dela Gazako sarraskia barnetik azaleratzen duten kazetariak nahita hiltzeagatik, eta horrela sarraskia... [+]


Zarrakazteluko sutea kontrolatzeko lanetan jarraitzen dute suhiltzaileek

Larunbat gauean hasi zen sutea Zarrakaztelu eta Figerol lotzen dituen errepideko pinudi batean. Herritarrentzat arriskurik ez dago momentuz, gobernuak adierazi duenez. Gizakiek eragindako sutea dela jakinarazi du gobernuak.


Emakumeak gizonenak ziren lekuak hartzen

Bizikleta hartu eta errepidera ateratzeko gogoa. Olatu gainean surf egiteak zein sentsazio eragiten duen probatzeko irrika. Mendirik mendi ibiltzearen plazera sentitzea. Mendian, hainbestean, baina emakumeak ez du erraza izan gizonenak izan diren kirol eremuetan sartzea... [+]


2025-08-11 | ARGIA
Editoriala
Hartu edo utzi

Okindegiko ilaran, bi emakume. Itxuraz erdi-ezagunak, hitz egiteko duten moduagatik. Pareko egunkaria hartzeko keinua egin du bietan zaharrena dirudienak, eta zera esan dio besteari: “Dauden albisteekin, agian gaur nahiago izango dut animalien dokumental bat ipini”... [+]


“Gaza militarki okupatzeko plana berehala gelditu behar du Netanyahuk”, esan du nazioarteak

Ostiral goizeko albisteak erreakzio ugari piztu ditu Israelen zein nazioartean. Aurka agertu dira Israelgo bahituen familiak eta NBE. Alemaniak, Israelen aliatu tradizionalak, armak saltzeari utziko diola jakinarazi du.


Pazienteek 25 egun itxaron behar dituzte, batez beste, Osasun Mentaleko Zentruetan arta jasotzeko

25,6 eguneko batez besteko itxaron zerrendak daude Osakidetzako Osasun Mentaleko Zentruetan. Larrialdi kasuetan, aldiz, 24 eta 72 ordu arteko itxaronaldiak daude. 


Non dago Maider?

Lau hilabete daramatzagu greba mugagabean, hitzarmen propio baten eta lan-baldintza duinen alde. Lau hilabeteko greba honetan, udaltzainek piketeetan bortizkeriaz zapaldu gaituzte, hirian jarraitzen gaituzten eta mobilizazio bakoitzean zelatatzen gaituzten polizia... [+]


Oñatiko egoitza batera mugituko dituzte Donostian kale egoeran bizi ziren migratzaile maliarrak

Gipuzkoako Foru Aldundiak eta Donostiako Udalak Oñatiko Arantzazu egoitza eskaini dute maliar migratzaileentzat. Bertan geldituko dira Espainiako Gobernuak haien asilo eskariak ebazten dituen bitartean.


“Intentsitate altuko” bi sexu eraso salatu ditu Gasteizko Mugimendu Feministak ostegun gauean

Mugimendu Feministak azaldu duenez, Fermin Muguruzaren kontzertuaren aurretik gertatu ziren erasoak. Horiez gain, beste hiru eraso zenbatu dituzte: hiru gizonak atxilotu ditu poliziak. 


Gaza Hiria okupatzeko plana onartu du Israelgo Segurtasun Kontseiluak

Ostiral goizaldean eman du erabakiaren berri Israelgo Gobernuak, hamar orduz luzatu den bilera baten ondoren. Dena den, okupazioa gauzatzeko, gobernu osoaren baiezkoa behar du Netanyahuk: igandean izan daiteke bilera. Segurtasun Kontseiluak, halaber, mugak jarri dizkio... [+]


Oholtza denontzat?
Feminista izango da, edo ez da izango

Sorkuntzarako, gozamenerako eta aldarrikapenerako espazio moduan dute oholtza musikari askok, baina bere ingurumarietan katramilatzen dira sarri, eta espazio "bortitz" bihurtzen da hegemonikoak ez diren gorputz askorentzat. Presio estetikoa, egiteko modu deserosoak,... [+]


2025-08-08 | ARGIA
GOMENDIOAK | Sei liburu uda honetarako

Lautadako mamua
Xabier Montoia
Elkar, 2024
112 orrialde

Eleberri labur honetan egileak XIX. mendeko Euskal Herrira garamatza, sekulako sona hartu zuen Juan Diaz de Garaio hiltzailea duela protagonista. Arabako landa guneko jendarte tradizional eta giro hotzean barneratzen... [+]


Eguneraketa berriak daude