Bakoitzaren diagnosiarekin hasiko gara: Mundu mailan bizi den krisi hau zein eratakoa da? 1929ko eta 1973ko krisi handien modukoa izan daitekeela uste duzue? Ala, AEBtatik hasita, mendebaldeko hazkunde moteltze bat besterik ez da? Globalizazioaren aroaren lehen krisi handiaren hasiera al da hau?

ANDONI ETXEBESTE. Orain gertatzen dena da, batetik, finantza krisialdia dagoela eta, bestetik, krisialdi ekonomikoa. Eta hori berria da. 1998an, Long Term Capital delakoa lehertu zenean, krisi finantzarioa izan zen eta Amerikako Banku Zentralaren erreserbaren erabakia dirua pilatzea izan zen, hura berriz martxan jarri ahal izateko. Krisialdi laburra izan zen. Diru injekzio hark helburu bat bilatu zuen, eta helmuga hori inbertsio teknologikoa izan zen. Dirua sartu zuten, sistema engrasatzeko, eta burbuila bat sortu zen, burbuila teknologikoa. Eta burbuila horrek eztanda egin zuenean, berriro dirua sartu zen. Orduan beste burbuila bat sortu zen, burbuila inmobiliarioa oraingoan, ez soilik AEBetan, esaterako, Espainian ere bai. Burbuila honek ere eztanda egin du, interes tipoak jaitsi dituzte. Dagoeneko gertatu da ekonomiari zegokion gainbehera txikia edo, behintzat, desazelerazioa, eta horri krisialdi finantzarioa erantsi zaio. Beraz, bi ditugu normalean bakarra izaten den tokian. Lehen burbuilak mendean behin edo bitan gertatzen ziren, baina gaurko sistemak, arazo bat dagoen bakoitzean, tipoak jaitsi eta burbuila sortzen du. Badirudi burbuilarik gabe ezin dela bizi.

MIKEL ZURBANO. Bat nator Andoniren diagnostikoarekin. Atzera eginez, gogoan izan behar dugu 90eko hamarkadaren bigarren erdian hainbat shock finantzario izan zirela hainbat herrialdetan, Errusian, Brasilen, Mexikon, Indonesian… Burbuila teknologikoak hainbat erro izan zituen, baina arlo finantzariotik eztanda egin zuela esan daiteke. Eta testuinguru berdinean gaudela uste dut. Globalizazioa nonbait garbi ikusten bada, arlo finantzarioan da. Gero eta errazago mugitzen dira kapitalak herrialde batetik bestera. Estatuek kontrola edo oztopoak ipini beharrean hori erraztu egiten dute.

1929koa eskariaren ikuspegitik etorritako krisia izan zen, konfiantza galera izan zen erosleen aldetik, eta New Deal delakoari esker, gobernuak egindako gastu publikoaren bidez gainditu zen krisia. 1973koa nahasketa izan zen. Batetik, eskaintzaren krisialdia izan zen, produkzio ereduak zalantzan jartzen hasiak ziren produktibitate galerak zirela medio. Bestetik, horri petrolioaren atzeraldia erantsi zitzaion. Egungo krisian ere, ikusi beharko da krisi sistemiko bat den, ala ohiko atzeraldi bat besterik ez, baina horri erantsi behar zaio atzeraldia larriagotzen duen elementu bat: petrolioaren eta, oro har, lehengaien garestitzea. Beraz, atzeraldiarekin batera, prezioen igoera inkontrolatua dago. Horrek 70eko hamarkadakoaren antzeko egoera sortzen du: estanflazioa izenekoa.

Zenbait forotan, handienen foroetan, autoerregulazioak dakartzan arazoen aurrean interbentzioaren aldeko jarrera batzuk ikusten hasi dira. Bestetik, inflazioaren aurkako borroka ere piztu behar denez, batzuk antzinako errezeta antiinflazionistak lehenesten hasi dira. Hori egin du Europako Banku Zentralak eta, besteak beste, NMFren (Nazioarteko Moneta Funtsa) kritikak jaso ditu. Hor dago gakoa: nondik jo? Interes tasak igo inflazioak behera egiteko, ala interes tasak jaitsi atzeraldiaren eraginak saihesteko?

A. ETXEBESTE. Gaur egun enpresak nahiko sendo daude eta zorrak, parametro historikoei begira, nahiko txikiak dira. Baina orain zorretan daudenak familiak dira. Edonon, ez AEBetan bakarrik. Eta hor petrolioak eragin handia dauka: interes tasak gora egiten badu, hipotekak igo egiten dira eta errenta txikitu, baina gasolina igotzen da, berogailua ere bai, eta errenta ere gutxitzen du horrek. Horretan bat dator 1929ko krisialdiarekin. Jende guztiak eskatzen duena tasak jaistea da. Inflazioari begira, herrialde emergenteekin lotuko nuke gaia. Txina, India, Brasil eta horien partaidetzarekin gertatzen dena da nahi ditugun produktuetan (plasmako telebistak, grabagailuak…) ez dagoela inflaziorik, deflazioa baizik, hau da, gero eta merkeago daudela, baina behar ditugun produktuak (petrolioa, jangaiak…) gero eta garestiago daudela. Desoreka arraroa dago hor. Inflazioa oso bare egon da azken urteotan erosketa otarrari begira. Baina produktu finantzarioen inflazioa izugarria izan da. Japonia urte luzez egon zen interes tasa hutsean zuela, AEB 1eko tasan mantendu da eta Europa 2an. Dirua ia-ia oparitu egiten zen. Horrek ez du sortu inflaziorik plasmako telebistetan, esaterako, eta are gutxiago soldatatan. Baina burbuila finantzarioak sortu dira han eta hemen. Ekonomia finantzarioaren eta errealaren artean oreka bat behar da, eta gertatzen dena da ekonomia finantzarioaren hazkundea ekonomia errealarena baino hamar aldiz handiagoa dela. Geldialdia apurka egiten den eraikina da, baina dardara datorrenean goitik behera erortzen da, eta prozesu horretan gaude. Mikelek dioen bezala, horrek interes tasak behera egitea eskatzen du. Europan 4 eta 5 puntuko inflazioaz hitz egiten da, badirudi inflazio handia etor daitekeela, eta horren aurrean, Europako Banku Zentralaren helburua prezioen egonkortasuna da.

M. ZURBANO. Dominique Strauss-Kahn NMFko zuzendari exekutiboak kritika egin dio Europako Banku Zentralari. Eta paradoxikoa dirudi, Strauss-Kahn berak Frantziako Banku Zentralaren sorreran parte hartu zuelako. Baina Europako Banku Zentralaren egitura kritikatzen du egoera ekonomikoaren alde bati soilik begiratzen diolako, monetaren estabilitateari, eta AEBko Banku Zentraletik aldentzen delako, AEBetako bankuak hazkuntza ere helburu baitu.

AEBetako mailegu egoera oso larria da gaur egun. AEBetako zor metatua munduko gainerako herrialde guztiena batuta lortuko genukeena baino handiagoa da. Hegemonia politikoarekin batera, hegemonia ekonomikoa izan du hainbat hamarkadatan. Munduko ekonomiaren lokomotorea izatea ekarri dio horrek. Baina bere hiritarren eta erakunde administratibo eta ekonomikoen kontsumo maila bere aukeren gainetik izan du, neurri batean bere hegemoniari esker. Horregatik, dolarraren posizioa galera bidean dagoela gero eta nabarmenagoa da. Neoliberalen artean eragin handia duen Robert Mundell-ek berak aurreikusi du mundu mailako egonkortasun monetariorako ezinbestekoa dela moneta araua aldatzea: besteak beste, garai batean Europan zegoen moneta saskiaren moduko bat sortzea proposatzen du, hainbat monetaz osatua, horrek egonkortasuna ekarriko duelakoan. Dolarrak, batetik, AEBetako eragin inflazionistak mundu guztira hedatzen ditu. Bestetik, dolarraren hegemonia II. Mundu Gerraren ostean sortu zen AEBk munduko BPGren erdia baino gehiago zuelako. Posizio hori galtzen joan da 70eko hamarkadatik hona, eta dolarrarekiko konfiantza galtzen hasi da. Beraz, gero eta ahots gehiago entzuten dira moneta eredu berri baten beharra eskatzen dutenak.

Inoiz baino diru gehiago dago merkatuan, baina aldi berean likidezia falta ere badago. Gobernuak eta Banku Zentralak dirua sartzen ari dira etengabe eta, hala ere, konfiantza falta hor dago. Zergatik sortu da konfiantza falta hori?

A. ETXEBESTE. Likidezia badago edo ez dago? Banku Zentralek dirua ematen duten neurrian badago. Baina ez du zirkulatzen. Zergatik? Konfiantza falta dagoelako. Subprimek hipoteken porrota ekarri du, batez ere AEBn, baino Subprime krisia txinparta baino ez da izan, gero beste hainbat produktuetara hedatu dena. Oraindik ez daude garbi bankuen kontuak, zenbateko zorra duten, eta horrek mesfidantza sortzen du. Horregatik bankuek ez diote elkarri dirurik ematen. Horrek zenbait bankuri kaudimen falta dakarkio, finean, dirua ez baduzu berritzen, balioa galtzen doalako.

Dolarraren krisialdia aipatu du Mikelek. Batez ere petrolioa duten herrialdeek, eta beste herrialde indartsu batzuek, Txinak esaterako, orain arte erreserba guztiak dolarretan izan dituzte, eta orain erreserbak beste moneta batzuetan ere izateko asmoa agertu dute. Ez dakit euroak erreserba izan nahi ote duen, denak esaten ari dira euroa indartsuegi dagoela, hau ez dela benetako paritatea, paritatea beherago dagoela, eta hori txarra da esportaziorako. Beti iruditu zait estatubatuarrek nahi duten neurrian kotizatzen duela dolarrak: indartsu egotea interesatzen denean indartu egiten da, eta ez denean interesatzen, ahuldu. Txinatarrekin sistema hau izan dute orain arte: zuk produzitu eta nik kontsumituko dut. Kontsumitzeko dirurik ez badut, zuk fidantzan emango didazu, zorra izaten utziko didazu. Eskema horretan zorretan sartu eta moneta debaluatu egiten da. Baina eskema hori eginda zegoen, eta ondorioak garbi zeuden.

M. ZURBANO. Eskema hori II. Mundu Gerraren ostean dagoeneko aplikatzen zen Japoniarekin. Orain Txinak eta ekialdeko beste herrialde emergenteek hartu diote erreleboa Japoniari. Horren azpian zer dago? Elementu ukiezina: hegemonia. Hori esplikatzeko ez dago ez datu ekonomikorik ez beste ezer, hegemonia soilik. Hegemonia horrek eman die munduko eragileei konfiantza. Beren altxorrean dolarrak izateagatik, noizbait aldatzeko aukera izango dutela espero dute. Baina demagun altxorrean milioika eta milioika dolar dutenek, denek batera, dolar horiek aldatzeko eskatuko balute. Kaosa litzateke.

A. ETXEBESTE. Baina inori ez zaio komeni hori, eta horregatik ez da gertatzen.

M. ZURBANO. Ados. Baina konfiantzarena oso gai ahula da. Txinatarrak, arazo politiko bat dela medio, dolarrak eurotan edo yenetan aldatu nahi izatea, edo petrolioaren merkatuan Europak sartu nahi izatea, nahikoa litzateke, ez dena pikutara bidaltzeko, baina bai AEBetako eta munduko ekonomian arazo larriak sortzeko.

Mikel, ARGIAko artikulu batean zenioen AEBen eta dolarraren hegemonia azkenetan daudela, baldin eta konfiantza hori urratzen baldin bada. Zer elementu ikusten dituzue konfiantza hori urratzeko?

M. ZURBANO. Nola liteke munduko zorrik handiena duen herriak, defizit fiskal eta kanpo defizit larriak dituen herriak hegemonia izatea? Aldagai makroekonomikoak erakunde multilateralek gainerako herrialdeei exijitzen dieten neurrian mantentzeko, AEBk goitik behera aldatu beharko lukete dena. Horrek dakar konfiantza galera. Baina ekonomikoki oraindik sendo mantentzen da, munduko BPGren %20 inguruan dabil. Ez du zerikusirik duela 50 urteko datuekin, munduko produkzioaren erdia bere esku baitzegoen orduan, baina oraindik AEBetako ekonomia ardatza da. Nik artikuluan ez nuen AEBetako hegemoniaren galera aurreikusten, orain arte ezagutu dugun ereduaren galera baizik. Ez dakit irtenbidea zein izango den, baina aipatu dugu txanponaren hegemonia konpartitzeko proposamen batzuk badaudela. Nonbaitetik jotzekotan, hortik jo beharko da. Finean, ulertezina da moneta bakar batek horrelako erantzukizuna izatea mundu mailako fluxu ekonomikoak bideratzeko. Hori ez da inoiz gertatu historia garaikidean. Urrea izan da moneta sistemaren azken erantzule. Libraren hegemonia garaian ere libra eta urrearen arteko truke sistema bat zegoen.

Ikuspegi liberaletik beti esan izan da merkatuak beren kabuz autoerregulatzen direla. Baina banku zentralak, gobernuak, dirua sartu eta sartu ari dira. Horrek zalantzan jartzen du autoerregulazioaren mitoa? Bestetik, zein neurritan da justua edo etikoa, bankuek irabaziak dauzkatenean patrikaratzea eta porrotaren usainean diru publikoa orekatzeko?

A. ETXEBESTE. Sistemak izan beharko luke: ondo doanean ondo doa, eta gaizki doanean gaizki doa eta kito. Baina enpresen jarrera hauxe da: gauzak ondo doaz eta ez sartu; orain gaizki doaz eta lagundu ezazu, sikiera tipoak jaitsiz. Oraingoz diru publikoa ez doa bankuetara eta enpresetara, gehiago doa familietara, zergen murrizketara, eskaera bultzatzeko asmoz. Gainera esan dugu diru injekzio bat dagoenean burbuila sortzen dela, burbuila lehertu, dirua merkatu, berriro injekzio bat egin eta beste burbuila bat sortzen dela. Arazo bat dugulako berriz ere dirua injektatu behar dugu? Sua gasolinarekin itzaltzea da hori. Erregulazio berri bat behar da, beste arau batzuk behar dira.

M. ZURBANO. Lehen aipatutako 90eko hamarkadako krisian, Ekialdeko herriek (Indonesia, Malaysia, Hego Korea eta abar) azkarrago erreakzionatu zuten, estatuek esku hartzeko ahalmen gehiago zutelako. Eta zenbait azterketek estatu horien garapenaren arrakasta estatuen esku-hartzeari egozten diote. Merkatuen autoerregulazioaren dogma horretan fede handirik ez zuten izango, eta horrek babes neurriak hartzera bultzatu zituen. Herrialde emergenteen rola paradoxikoa da: Subprime finantza krisian, besteak beste, Hego Koreako, Kuwaiteko edo Singapurreko bankuak izan dira salbatzaile. Herrialde emergenteen potentzialtasuna izugarria da eta erabat aldatuko du munduko ekonomiaren ikuspegia.

A. ETXEBESTE. Gogoan dut, garai batean, Japonia punta-puntan zebilenean, Rising Sun izeneko film bat egin zutela, non japoniarrak AEBen jabe egiten ziren. Alarma piztu zen. Bazirudien AEBk beherako bidean zeudela eta Japonia gora zihoala. Baina gero Japoniak oso krisi gogorra izan zuen, finantzarioa, honen antza handia duena. Kosta egin zaie hortik ateratzea erabaki zorrotzik ez zutelako hartu. Alde handia dago hor. Amerikarrek historia ekonomikoan zer edo zer erakutsi badute, azkar erreakzionatzeko ahalmena izan da. Ziur nago, datorren hamarkadan dolarra indartsu egotea nahi badute, lortuko dutela. Iruditzen zait, dolarra ahul dagoenean ere aurrez diseinatutako sistema baten ondorioz dela. Finean, herrialde emergenteekin ikusten dudana da, gauzak aldatuko direla, baina seguruenik horren atzean diseinu bat egongo dela.

M. ZURBANO. Baina zu aipatzen ari zaren garai hartakoa, 70 eta 80ko hamarkadan Alemania eta Japonia lokomotoreak zirenekoa, eta gaur egungo egoera ezberdinak dira. Ez gara 100 milioi pertsonaz ari. 1.000 milioi pertsonaz ari gara Txinaren kasuan, eta ia beste horrenbeste, Indiaren kasuan. Pisu handia da hori. Eremu ekonomiko emergente izugarriak dira. Eta ez hori bakarrik; atzeraldi larri batek kalte handia egingo lieke herrialde emergenteei %60 Mendebaldeko herriei esportatzen dietelako, eta horren aurrean, Indiak edo Txinak agian deskoneksioaren aldeko apustua egingo lukete, hau da, Mendebaldeko herriekiko duten menpekotasuna leundu. Hegoaldeko herrialde emergenteen merkatu indartsu bat sor liteke, eta horrek hankaz gora jarriko lituzke gaur egungo egitura eta aldagai ekonomikoak. Horrek ez du zerikusirik 70eko eta 80ko hamarkadatako egoerarekin eta hipotesi moduan nahiko gauzagarria da.

A. ETXEBESTE. Herrialde emergenteek, lehen, hazkuntza kanpoko diruz finantzatzen zuten (Argentina eta Mexikoko kasuak, esaterako). Diru hori gero itzuli egin behar zen eta oso hazkunde hauskorrak ziren. Eskema hori aldatu egin da. Lehen defizita zuten bezala, orain herrialde emergenteek superabita dute. Hazkundea, beraz, askoz sendoagoa da. Baina estatubatuarrek esaten dute: gure zorra ez da gure errua soilik, ez da guk gehiegi kontsumitzen dugulako, zuek kontsumitzen ez duzuelako baizik; has zaitezte kontsumitzen eta, horrela, oreka ditzagun gure kontuak. Hori da haiek proposatzen dutena.

M. ZURBANO. Keynes-ek berak, Bretton Woods-eko akordioak negoziatzen ari zirela, hauxe proposatu zuen: kanpo balantzaren ikuspegitik, egoera defizitarioak ez hainbeste zigortzea; alderantziz, egoera superabitarioak zigortzea. Gaur egun kontrakoa gertatzen da. Dena dira defizitaren kontrako neurriak. Andonik esan du zein den estatubatuarren jarrera: gu prest gaude lokomotorea izateari uzteko, baina zuek kontsumitzen hasi behar duzue. Eta jarrera hori, neurri batean, arrazoizkoa da.

A. ETXEBESTE. Lehen esan duzu AEB dela zor handiena duen herrialdea. Bada, mundu mailan, termino absolutuetan bigarren zorrik handiena Espainiarena da. Eta termino erlatiboetan, %9arekin, Espainia da lehenengoa, zorrik handiena duena. Mexikoko debaluazioa bere defizita %4,5ean zegoenean gertatu zen, eta Indonesiakoa %5ean zegoenean. Espainiak defizita 59an izanda, debaluazio ahalmenik ez izatea nola ordaindu behar du? Nola ajustatu behar du hori? Inflazioaren bidez. Baina inflazioak esan nahi du lehiakortasuna galtzen duzula. Eta lehiakortasuna galtzen baduzu, langabezia daukazu. Lehengo batean, Wall Street Journal-en edo Financial Times-en, Zapateroren garai onari buruzko iruzkinak zera zioen: Ez al zaio damutuko Zapaterori irabazi izana?

M. ZURBANO. Espainiako eta AEBetako ekonomiak alderatuz, AEBetako enpresa industrialek kaudimena daukate eta Espainian ez. Espainian ez dago dagoeneko oinarri industrialik, turismoa eta zerbitzuak besterik ez daude. Zorionez Euskal Herrian oraindik oinarri industrial polita daukagu.

Euskal Herriko ekonomia sendo ikusten al duzue etor daitekeen krisialdiari aurre egiteko?

M. ZURBANO. Bai. Baina krisiaren eraginak hor egongo dira, mailegutza arazoa hor egongo da. Europako merkatua ahultzen bada, horrek euskal industrian ere eragina izango du. Baina, oro har, posizio ekonomikoa eta, batez ere, produktiboa, oso bestelakoa da estatuan eta Euskal Herrian. Espainiako industria etxebizitza eraikuntzan eta turismoan oinarritu da azken hamar urteetan.

A. ETXEBESTE. Arriskua, azken finean, oso kontzentratuta dago.

M. ZURBANO. Espainiako Estatuko azken urteetako hazkundeak ezberdintasun handiak izan ditu Europarekiko. Hazkundeak izaera estentsiboa izan du Espainian: etorkin asko etorri da, lan merkatuan sartu dira eta horiei esker lortu da produkzioaren eta errentaren hazkundea, eta ez berrikuntzak produktibitatearen hazkundea ahalbidetu duelako. Ez dauka hazkunde egonkor eta iraunkorrerako oinarririk. Kanpoko baldintza ekonomikoek ahalbidetzen eta uzten badute, eredu horrekin jarraitu daiteke. Baina nahikoa da, orain gertatu bezala, kanpoko ekonomian geldialdi txikiena, hori dena behera erortzeko.

A. ETXEBESTE. Espainiak, euroan sartzean, egitura funtsak jaso zituen, oraindik Alemaniaren hazkundea txikia zen, interes tasak baxuak ziren. Ondorioz, Espainian diru oso merkea eta hazkuntza oso altua izan ziren, eta hori ez da konbinazio ona izaten. Espainiak tasa altuagoak behar izan ditu azken urteetan. Europa osorako tasa bakarra dagoenez, orain arriskua da Alemaniak tasa altuak behar izatea indartsu dabiltzalako, Espainiak tasak txikitzea behar duen bitartean.

Euskal ekonomiak nola prestatu beharko luke datozen urteetan, krisialdiaren aurrean?

A. ETXEBESTE. Barne kontsumoa ahulduta egongo da. Euskal enpresa asko kanpora begira daude, kanpoan lanean ari dira, eta hori da bidea. Ez dute merkatu lokaletan geratu behar, ahulduta egongo direlako. Baina hori ederki dakite, urte asko daramatzatelako horretan.

M. ZURBANO. Hezkuntzan eta berrikuntza prozesuetan buru belarri sartu behar da, zentzu zabalean hartuta. Batetik enpresen berrikuntza behar da, baina gizarte mailan garapen proiektu sendo bat ere behar da, guztion inplikazioak bermatuko duena. Hemen kontzientzia soziala badago, oinarri teknologikoa ere bai. Hor dago, besteak beste, Berrikuntzaren Euskal Agentzia.

A. ETXEBESTE. Esaten ari garena oso iluna izan ez dadin esan behar da lehengoan irakurri nuela aditu batek dioena: datozen 17 urteetan azken 100 urtetan adina berrikuntza teknologiko eta asmakizun izango direla, eta azken 100 urteetako berrikuntzak izugarriak izan dira. Enpresek oso adi egon beharko dute aurkikuntza horien aurrean.

M. ZURBANO. Eta horrek bi abiadurako gizartea ekar dezake: sektore bat egoki txertatu daiteke dinamika horretan eta beste bat kanpoan gera daiteke. Administrazio publikoko eragileek tentu handiz ibili beharko dute bien arteko zubiak eraikitzeko, haustura gerta ez dadin, kohesio soziala ere ezinbestekoa delako ekonomiaren garapenerako.

Herrialde emergenteen garrantzia nabarmendu duzue. Zer gertatuko da herrialde horiek mendebaldeko herrialdeak adina hazten badira? Mendebaldeak ez du apalduko hainbeste bere kontsumo maila eta, nola eutsiko dio munduak horri guztiari?

M. ZURBANO. Hor sostengarritasuna sartzen da. Dimentsio hori ez dugu orain arte aipatu baina funtsezkoa da.

A. ETXEBESTE. Energia iturrien sostengarritasunari dagokionez, petrolioaren prezio altuetan badago espekulazioa, neurri batean, baina petrolio falta erreala ere badago. Dubaik esan du petrolioa bukatzen ari zaiola, Mexikori ere bukatzen ari zaio… Aldaketa etorriko da ezinbestean. Prozesua ez da samurra izango, prezio askoz altuagoak ikusi beharko ditugu. Herrialde emergenteek ezin dute gure parametrotan garatu, munduak ez duelako behar adina ematen. Hortaz, aldaketa bat etorriko da. Ez dakidana da berriz ere energia nuklearrera joko dugun, beste aurkikuntza teknologiko batzuen aukera izango ote den, baina garapenak beste bide sostengarriago baten bidez etorri behar du, ez dagoelako beste biderik.

M. ZURBANO. Galdera funtsezkoa da, erabat baldintzatzen duelako herrialde emergenteen potentzialtasuna eta kokapen estrategikoa. Andonik esan bezala, gure parametroetan, ez dago guztientzat baliabide nahikorik. Kutsadura ere hor da, eta guk sortutako eredu ekonomikoaren ondorioa da. Etorkizunerako hazkunde baldintzak aldatu behar dira eta aldaketa horren zantzuak dagoeneko badaude. Kontzientzia soziala badago, baina gero hori ez da eredu ekonomikoan islatzen eta gauzatzen. Erronka handia dugu aurrean.