Ez dugu, oraingoan, kilometro asko ibili beharrik izango; dozena bat pasatxo baino ez. Lehenengo etapan hogeita bost eta bigarrenean hamazazpitik gora ibili ditugula kontuan hartuz. Hala ere, zeharkaldi guztian ez bezalako mendi malkartsu bat igotzea proposatzen da hirugarren eta azken txango honetan, Durangaldeko haitzetan lehena –edo azkena– den Udalatx, alegia. Arno, Kalamua, Azketa, Urko, Egoarbitza, Erdella eta Intxorta igo ditugu, besteak beste, aurreko jardunaldietan, baina kaxko horiek guztiek ezin diote, Udalatxeko edozein aurpegik egiten duen moduan, mendizaleari erronkarik jo. Jakina da Durangaldeko mendiak, oro har, malkartsuak direla oso, eta ez direla batere ailegaerrazak. Anboto, Alluitz, Untzillaitz edo Mugarrara joatea besterik ez dago hau egiaztatzeko. Udalatx ere, mendizerra guztia bezala, zeharo malkartsua da.
 
Kanpazarren hasiko dugu txangoa; jai egunetan, uda partean batez ere, jende ugari hurbildu ohi da Kanpazarreko lepoan dauden mahai eta erretegietara, hango pagadiaren abaroan bazkari legea egitera. Kanpoan bazkaldu nahi ez duenak, errepidearen albo batean dagoen ostatuko jakiak dastatzeko aukera ere badu. Gipuzkoa eta Bizkaia (Arrasate eta Elorrio) lotzen dituen GI-632 / BI-632 errepidea igarotzen da Kanpazar gainetik, eta bailara hauetan dagoen industri jarduera oparoak eraginda, auto eta kamioien igarobide garrantzitsu bilakatu da lepo hori azken hamarkadetan.
 
Gipuzkoako Birako margo ikur zuri gorriak topatu eta beraiek jarraituz osatuko dugu Besaiderainokoa. Bide zabala eta igoera gogorrik gabea da haserakoa; lasaia, giharrak poliki-poliki berotzen joateko aproposa. Sarritan, hori bai, lokaztua egon ohi da. Elorrioko haraneko ikuspegi panoramiko paregabeaz gozatu ahal izango dugu hastapeneko zati honetan, baita isurialde honetara amiltzen diren Udalatxen pareta bertikalen ikuspegiaz ere.
 
Bidean aurrera goazela, bidegurutze batera helduko gara; margo ikurrek ezkerrerantz jotzen dute, baina guk eskuineko bidexka hautatuko dugu, eta bizkor-bizkor Santa Luziako muinora iritsiko gara; bertan izen bereko ermita bisitatzeko asmoz. Muino estrategiko batean kokatzen da Santa Luzia ermita, artadi eder batek ia guztiz irentsirik daukan muino batean, hain zuzen. Ermitak aterpe moduko bat du hegalean, eguraldi txarrak ustekabean harrapatuz gero bertan gordetzeko aukera eskainiz. Artadi itxiaren baimenarekin, zirrikitu bat aurkitu eta Udalatx harri puskarantz zuzenduko dugu begirada. Ondoren, atzera bidegurutzera itzuliko gara Besaideko bidearekin berriz bat egin eta aurrera jarraitzeko.

Besaideko lepoa

Besaideko lepoa hurbil dugu dagoeneko; Udalatx inguratzen ari gara GR-121 bideari jarraiki eta gutxi falta da Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako muga zehazten duen puntura heltzeko. Aurretik, Arrasateko Udala auzotik abiatu eta Udalatx zeharkatuz datorren bidearekin egingo dugu topo, iturri baten alboan. Hemendik oso gertu dagoen Besaideko monumentua bisitatu ondoren, puntu honetara itzuliko gara berriro Udalatxeko maldei aurre egiteko. Udala auzora eraman gaitzakeen bidea egon badagoela jakitea garrantzitsua da, aurrez egindako planak aldatu beharko balira-edo. Azken maldatxo bat igo eta mendian hildako mendizaleen oroimenez 1955. urtean eraikitako monolitora helduko gara: Besaideko muinoan gaude.
 
Besaideko gainetik, Durangaldeko mendien ikuspegi paregabeaz gozatuko dugu: Orisol, Izpizte, Tellamendi, Anboto, Alluitz, Aitz-txiki, Untzillaitz, Mugarra… Bestaldean Arrasate menderatzen duen Murugain ageri da eta, honen atzean, Aloña, Aizkorriko gailurreria, Orkatzategi, Amuategi, Mugarriluze, Elgeamendi, Kurutzeberri… Eta, nola ez, jarraian igoko dugun Udalatxeko hegi malkartsua. Besaideko monumentu biak bisitatu, atseden hartu eta eguneko igoera gogorrena hasten den lekura itzuliko gara.

Udalatx

Hortzak estutu eta pauso lasaiaz ekingo diogu Udalatx igotzeari; bostehun metroko igoera daukagu aurretik eta garrantzitsua da erritmo egokia aurkitzea haserako metroetan. Bidexka basoan barneratuko da, sigi-saga, eta harri pilatxo edo kairnak jarraituz egingo dugu gora, urrats bakoitzean mendiari metroak kenduz. Basotik irten eta Pozutxuetako lepoxkara helduko gara, harri pilatxo nabarmen batez seinalatua. Pozutxuetako igarobidera ailegatzen asmatzea bereziki garrantzitsua izango da isurialde honetatik jaitsi nahiko bagenu. Hemendik aurrera, Udalatxeko eremu basati eta malkartsuenean egingo dugu aurrera.
 
Mendizale trebatuenak, Udalatxeko gailurreria osoa egiten saia daitezke, Gaintxorta eta Erdikoatxa puntak igoz, Udalatxeko gailur nagusira heldu aurretik. Hemen proposatzen den ibilbideak, zeharkaldia egiten du, gailurreriako eremu arriskutsuenak saihestu eta igoera seguruagoa osatzen du. Bidexkak gora egingo du, edozein kasutan, atsedenik gabe, eta kosta egingo zaigu metroak irabaztea. Igo ahala, harriak ugaldu egingo dira bidean, eta kontu handiz eman beharko dugu pauso bakoitza. Udalatxeko koba begiz jota, bertara egingo dugu zuzenean. Koba hau Udalatxeko gailur nagusiaren erraietan dago, eta minutu gutxitan igoko gara kobatik gailurrera. Koban geldialditxoa egiteak ordea, merezi du benetan; dena esan behar bada, babesa da zulo hau koba baino gehiago, ez baitu sakonera handirik. Edonola ere aterpe egokia da eguraldiak txarrera eginez gero. Azken ahalegintxoa eta Udalatxeko gailurrera helduko gara. Ikuspegia ikaragarria da norabide guztietan, eta erraz ezagutuko dugu Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako mendi andana. Gailurrean dagoen orientazio mahaiari begira orduak pasa ahal dira, eguraldia lagun, norabide guztietara begira.

Kanpazarrera jaitsiera

Kanpazarreko lepora ematen duen isurialdean behera egin aurretik gailur nagusia baino beheraxeago dagoen gurutzera joko dugu. Gurutze hau Deba garaia menperatzen duen talaia paregabea da. Arrasate ageri da, nola ez, behean. Metro batzuk beherago, Udala auzora jaisten den bidea utzi eta ezkerreruntz egiten duen bidexkari lotuko gatzaizkio –margo ikur horiak–, Kanpazarrera jaitsi asmoz. Malda bortitzak beldur pixka bat sor dezake agian, horregatik patxada hartu eta kontu ibiltzea komeni da. Harri leuna eta lohia nahasten dira malda honetan askotan, eta arrisku handirik ez dagoen arren, laprast egin eta eroriko bat izateko aukerak izan badira. Galdu behintzat ez gara egingo bidea garbia da eta. Poliki-poliki metroak galduko ditugu, Kanpazarreko mendatetik gertu dagoen harrobia saihestuz, harik eta lepora heldu arte. Txangoaren azken metroak egiten ari garela ohartuko gara, zeharkaldi ederra amaitzera doan seinale. Oraindik, zorionez, asko dira ezagutzen ez ditugun gure mendiak; Kanpazarrera iritsi eta botak askatzeari ekin bezain laister, irudimena lagun, hurrengo zeharkaldia prestatzeari ekingo diogu.