Elosuko euskararen azken hiztunari egindako elkarrizketa interesgarria irakurri genuen oraintsu ARGIAn. Zaraitzun eta Nafarroako beste hainbat lekutan egin daiteke ariketa, eta laster baita Bizkaiko mendebaldeko herri batzuetan ere. Ned Maddrell manxeraren azken hiztuna gogorarazi dit, edo duela hamabost urte hildako Fidela Bernat erronkariarra. Azken hiztunek beti eman didate zer pentsatua, omenaldien gainetik ezin burutik kendu bazutela saiatzerik hurrengo belaunaldiari pasatzen eta azken hiztunaren patua eurengandik urruntzen. Maneko uhartean gutxi erreparatu diogun esperientzia interesgarria egin dute azken hiru hamarkadetan: Maddrell hiltzerako askok ikasi zuten hizkuntza berarekin, eta 90eko hamarkadatik haur-eskolak ere badaude, atzera datoz ama-hizkuntza duten belaunaldiak. Dozenaka gutxi batzuk, egia da, baina uhartea ere txikia izanik, azken erroldako 600dik gora hiztunek adierazten dute ehuneko batera iritsi direla. Eskoziaren pare. Hizkuntza galdutzat eman ostean, bada zerbait.

Irlandak ez du galdutzat eman hizkuntza ofizialki, are ofiziala da Europar Batasunean urtarrilaren 1etik. Badakigu ez duela horrek irlandera salbatuko. Baina ez dut uste zuzena denik irlandarrei begiratzea borrokarako lilura eta hizkuntzarekiko gutxiespen horrekin. Irlanderarenak ez du egin XX. mendean. XIX. mendeko goseteak irlandera hiztunei erasan zien bereziki, eurek jarri zituzten hilak eta Ameriketako emigranteak, uharteko zati handienean mintzatzen zen hizkuntza mendebaldeko eskualde batzuetara zokoratuta zegoen urte gutxian.

Hizkuntza hilzorian lortu zuen independentzia Irlandak. Gero, egia da: ez dute hizkuntza salbatu, Gaeltachten eremuak murriztu egin dira eta han ere ingelesaren indarra handia da. Askok eskatzen dute behin betiko ehorzteko, onartzeko alferrik izan dela ahalegina, mundu hizkuntza garrantzitsuena daukate eta bestea arrotz zaio ia uharte osoari.

Baina nork lortu du hori? Ordezkapena ohikoaren aurkako bidetik bultzatzen ari gara: nagusia utzi eta txikia hartu, borondate hori daukagu euskaldunok eta irlandarrek. Ez katalanek, ez galiziarrek, horiek lurralde osoan eutsi diote hizkuntzari, ez dute berreskurapen beharrik, normalkuntza baino ez.

Balantze eginez: lortu dugu herriren bat berreuskalduntzea? Erraz jarrita, Arabako Lautadan edo Sakanako mugan orain gutxi erdaldundu ziren herriak, euskararen memoria oso presente dago, denak abertzaleak dira, euskaldundu da bakarren bat? Eta badago datarik, noizko izango den esateko, Kiotoko protokoloaren antzera, «2015ean herri honetan %70 euskaldunak» edo antzekorik? Eta ez naiz Ebro ertzeraino edo Enkarterrira joan.