Bai, baina bi gurasoak baserritarrak ditugu, biak zubietarrak. Ez usurbildarrak eta ez donostiarrak, Zubieta herrikoak. Ni bai, kaletarra naiz, baina baserria beti bertan sentitu dut. Gure aitak lana beti zerra batean egin izan du, eta zerra horren ondoan daude bere baserria eta amarena. Aita bizikletan joaten zen lanera, eta koadroan horrelako eserleku txiki bat zeukan gu eskulekuari helduta hantxe joateko. Bera bizikletan lanera, eta gu baserrira. Oso zalea nintzen ni. Hamasei urte nituenean Santo Tomas lizeoko lagunek «larunbatean elkartuko gara Donostian?», galdetzen zuten, eta nik, «segun, eguraldi ona egiten baldin badu ez, nik baserrira lanera joan behar baitut, eta eguraldi txarra egiten baldin badu bai, ez dago eta lanik egiterik». Haiek harrituta, hori ezin zuten ulertu, eta halakoxe gauza sinpleak dira gero beste asko esplikatzen dituztenak. Zure bizitzako eginbehar guztiek inoiz ez baldin badiote zure inguruneari ezer zor, gaizki goaz.

Ez zait sekula ahaztuko etxera etorri eta beheko balkoian zegoen izebari nola esan nion «izeba, izeba, gaur hasi naizela eskolara!». Gu sei urte arte ez ginen eskolan hasten, gainera anaia eta lehengusuak zaharragoak ziren, ni baino urtebete lehenago hasi ziren, eta nik uste dut horrek piztu zidala ikasteko gogoa. Eta ikasteko grina hura oraindik ere sentitzen dut. Orain ere bultzatu beharko litzateke hori, azken batean, gero egin behar dituzun gauza guztiak zuk bilatuta egin behar dituzu. Gogoz kontra joateko hortxe dago soldaduska.

Nik hori defendatu egiten dut. Zerainen hiru urtetatik abiatu eta zortzi urtera bitartekoen eskola daukagu, eta bi gelatan daude adin horiek denetakoak. Nik uste kopuru handiagoetan ere sustatu egin behar litzatekeela klasean adin ezberdinetakoak nahastea. Agian ez ordu guztietan, baina gauza batzuk egiteko bai. Bestela ghettoetako jendea sortzen ari gara. Benetako herri bizitza belaunaldi loturak edukitzea da. Eta lotura ez da koadrila. Herria puzzle bat bada, zuk zure piezaren lekua bilatu behar duzu. Helduekin harremanak eduki behar dituzu, umeagoekin ere bai, aiton zaharrekin...

Aitarekin ikasi nuen nik. Landareen mundua oso da zabala, eta nire kuttunenak arbolak dira. Gure aitak egurrarekin lan egiten zuen eta zerrara etortzen ziren enborrei begira liluratuta egoten nintzen. Aste bukaeratan ehizean ibiltzen zen aita, hura aurretik eskopetarekin eta ni atzetik, bidean arbolak seinalatzen zizkidan: «Hau lizarra da, hau astigarra...». Eta gero ni horri buruz liburutan bila hasten nintzen. Eta igoal berrehun astigar liburuan! Orduan ate hartatik mundu bat zabaltzen zitzaidan, eta ni aitari erakusten hasten nintzen. «Aita, honen izena Acer Pseudoplatanus da, eta horrek esan nahi du, pseudorekin faltsua dela, eta platanus, ba beste platanoa». Bion arteko hartu eman bat sortzen zen, zirkulu bat, aldian-aldian handiagoa. Hemezortzi urterekin unibertsitatera joan nintzenerako asko nekien. Eta han nekien horri beste jantzi bat eman nion. Peritu agronomo asko ateratzen dira unibertsitatetik inoiz baratze batean aza bat ikusi gabe. Nik alderantzizko bidea egin nuen.

Pentsa zein inteligenteak diren, milioika eta milioika urte daramatzate munduan, eta guk haiekin alderatuta bi segundo baino ez. Gu hilko gara eta landareek hemen segituko dute. Hitzaldiak ematerakoan beti galdera bat egiten diot jendeari: «Sekula pentsatzen jarri al zarete zer alde dagoen landare baten eta animalia baten artean?». Animaliak mugitu egiten gara eta landareak ez. Landarea da, hemen erori zaizu hazia eta hemen tokatzen zaizu bizitzea. Beti hemen egongo zara, bizitza osoan, toki ona bada, ondo, eta toki txarra bada ere, ondo. Hotza, beroa, gosea, egarria, dena dela ere beti hemen. Animaliak, beroa baldin badu, bilatu egiten du itzala. Eta orduan pentsa zenbat sistema eta zenbat teknika ikasita dauzkaten landareek irauteko. Hor dagoen jakinduria eta pilatutako esperientzia sekulakoa da. Gu hain gara inteligenteak horretaz jabetzeko adina ere ez garela.

Gizakiaren jokabidea betikoa da: «Nik soro bat daukat, artoa egin nahi dut, eta artoa egingo dut. Lurra azidoa dela? Botako diot produktu bat eta basiko bihurtuko dut. Hotz egiten duela? Negutegiak jarriko ditut». Iruditzen zaigu teknikarekin eta diruarekin edozein gauza lor dezakegula. Eta gure eskaskeria hortxe dago. Artoak esango luke, «ez, ez, nik hor ezin dut».

Hitz egiten du bai, baina beste era batera. Entzuten jakin behar.

Landareek guri buruz ez dute ezer esango bai baitakite gutaz hitz egitea denbora alferrik galtzea dela. Nik beti esaten dut landareak guri barrez ari direla. Barrez ari dira ikusten dutelako zer egiten dugun. Nik landare bat etxean lorontzi batean baldin badut, eta kanpoan nagoela pentsatzen badut landare hori itsusia dela eta zakarretara botako dudala, badira ikerketak frogatzen dutenak landareari automatikoki alarma pizten zaiola, nik pentsatze hutsarekin. Hori elektrikoki neurtuta dago. Gu berriz gai gara bi urtean beste bizidun baten ondoan egon eta hari buruz ideiarik ez edukitzeko.

Negarra seguru egingo dutela. Baina barre gehiago. Beraiek badakite azkenean hiltzera doazela, guk jakin beharko genukeen bezala. Eta aldea hor dago, gu kristauak garela, eta negar egin behar dugula. Barre egitea hobe genuke, barre egitea da bizitzea.

Hori esatea atrebentzia handia da.

Hori ezjakintasun ikaragarria da! Pinuari buruz nola hitz egiten den, palmerari buruz nola, horrek azkenean hizketan ari denaren subkontzientea azaltzen du. Palmeraz zergatik hitz egiten dugu gaizki? Espainolak direlako. Eta gu espainolak garela, ez karnetagatik, jokabidez baizik, inor ez da ohartzen? Ba palmerak gu baino askoz ere lehenagotik daude hemen, eta badira hemengoak diren palmerak. Pinuak ere gu baino askoz lehenagotik daude hemen. Nik beti esaten dut euskaldunok gure urrezko aroa Magdalenesian izan genuela, orain dela hamazazpi mila urte. Ekaingo kobazuloan zaldiak pintatu genituen, Altamiran bisonteak, eta Lascaux-n behiak. Gaur egun ez dago horrelako arterik. Eta hemen egin diren garai hartako estudio polinikoetan, ia beti pinuak azaltzen dira. Irizpide horien arabera, pagoa, adibidez, ez da hemengoa. Zer egin behar dugu? Denak ipurditik moztu eta bota? Edo gaztaina ez da hemengoa, erromatarrek ekarri zuten, intxaurrondoa ez da hemengoa, gerezia ere ez, ez artoa ere. Gure euskalduntasunaren oinarriak, taloaren artoa, babarrunak, piperrak, patatak... ez da gurea. Zuk esaiozu orain baserritar bati gaztaina, bere arbaso guztiak mantendu dituena negu oro, ez dela hemengoa, ba ez da. Orduan zer da hemengoa?

Hasieran gizakia naturaren parte da, natura gurtu egiten du, zaldiak dira bere katedraleko irudiak. Soluzio guztiak hortxe dauzka, beraz naturari errespetu bat zor dio. Gero gizakia hasten da natura txikitzen, «nik nekazaritza egingo dut hemen, ardiak jartzeko basoa bota eta belardia egingo dut» esaten du. Orduan natura dominatzera pasatzen da. Eta zer gertatzen da? Bere benetako galderari, «Nik zer egiten dut hemen?» beste erantzun bat eman behar diola, eta erlijioak sortzen dira. Dagoen eta gezurrik handiena, sortu jaungoiko bat kanpotarra, eta harekin lotu dena. Natura ustiagai bihurtzen da eta paisaiaren bilakaera ekonomiaren menpe gelditzen da. XVI. mendean Euskal Herria munduko gune inportanteenetarikoa zen, Gipuzkoa, gaur egungo Manhattan zen. Mundu guztiko komertzioa, kontrabandoa, salerosketak, barkuen eraikuntza guztiak, dena hemen zentralizatuta zegoen. Eta horren zerbitzuko, basoak txikituta. Orain berriz, halako konplexu puntu batekin bizi gara. Jada erlijioa ez da jaungoikoa, jaungoikoa ni naiz, nire burua eta nire patrika. Eta naturak berdin jarraitzen du, nire patrikarako esplotatzen dut, baina jada ez natura bakarrik, baita gizakia ere. Esklabotzara goaz bueltan. Eta aldi berean naturarekiko kezka sortzen da, halako triangelu batean bizi gara: naturaren aldekoak, naturaren kontrakoak, eta oreka.

Gure paisaia bereziki berak marraztua da. Estrago erromatarra hogeita piko urte Kristo aurretik etorri zen hona, eta hark «euskaldunek edaten dute vinus malis» esan zuen. Vinus ardoa da latinez, eta malis sagarra. Alegia, sagarraren ardoa edaten genuela. Hurrengo erreferentzia interesgarria Gipuzkoa lehen aldiz aipatzen den dokumentuan dago. XI. mendekoa da, eta Altzo beheko monasterio batek egiten duen herentzia bat da. Herentzian etxe batzuk eta haien lursailak sartzen dira, eta lursailen deskripzioetan gehiena sagastia agertzen da. Garai hartan guk hegazkin batetik begiratu izan bagenu Gipuzkoa laurden bat edo sagastia izango zen. Horrek esan nahi du denek sagardoa edaten zutela. Jakin behar da inork ez zuela urik edaten. Ura gaitzak transmititzeko era zen, pentsa, gaur egun oraindik ere badaude baserritarrak urik sekula edaten ez dutenak. Eta ez da alkohola gustatzen zaielako, ez, ez, baizik eta ura txarra delako osasunarentzat. Urak hil egiten du, ardoa urruti zegoen, garesti, eta beraiek sagarra eskuera zeukaten eta menperatu egiten zuten teknika hori, beraz beraientzako urte guztiko sagardoa egin eta barrikatan sartuta edukitzea oinarrizkoa zen bizi iraupenerako. Gero, XVI. mendean Espainia munduko inperioa zen. Gaur egungo Bush. Mundu guztian zituen jabetzak, eta horren oinarria itsasoa eta ontziak ziren. Espainiak bere produkzio nagusiak esportatu egin behar zituen, artilea eta garia. Bestetik, Euskal Herrian munduko burdin produkzio handiena eta onena zegoen, oso teknika ona erabiltzen baitzen. Horrez gain, Ameriketatik lapurtzen zuten guztia ere ekarri beharra zegoen, urrea eta zilarra batez ere. Eta bukatzeko euskaldunak ziren mundu guztian urrutiena joaten zirenak arrantzara. Ontzigintza hori ikaragarria zen, gizarte oso bat zegoen horri begira, gizarte urbano bat. Hori ez dugu inoiz ahaztu behar, euskalduna beti izan da urbanoa. Baserritarrarena mito bat da. XVI. mendean, gizarte horren eskariari erantzuteko, borda, txabola, harkaitz azpi, eta horrelakoetan bizitzetik hiru solairuko baserri zaharrak eraikitzera igarotzen da euskalduna. Eta baserri zahar hori ez da bera bizitzeko, sagardoa egiteko baizik. Mesopotamiatik datorren teknikarekin bi plantako dolarea egiten da, eta ia mila horrelako eraikitzen dira. Gaur egun Gipuzkoak ehun eta hogei sagardotegi ditu, ba orduan mila baziren.

Arrantzuntziak hamar, hamasei hilabetetarako joaten ziren Ternura. Denek sagardoa hartzen zuten. Euskaldunok ikaragarrizko fama izan dugu beti itsasoan, eta hori sagardoari zor zaio. Sagardoak bitaminak eta mineralak mantendu egiten ditu, bizirik dagoen edari bat da. Aldiz beste marinelek ardoa edaten zuten, edo ura, eta ardoa edaten zutenean hor nonbait, baina ardoaren ordez koñaka edaten hasi zirenean akabo. Hamar litro ardo distilatuta koñak litro bat egiten da, baina hori jada ez da bizirik dagoen edaria, distilatu egin da, erre, eta beraz marinel horiek eskorbutua harrapatzen zuten. Eskorbutua da marinelen artean munduan egon den gaitzik famatuena, C bitaminaren falta. Aldiz, sagardoak C bitamina mantentzen du, eta beraz ingelesek harriturik begiratzen zieten euskaldunei: «Nola da posible? Balearen arrantzara joaten dira Ternura, hamasei hilabete bizitzeko moduko baldintzarik ez dagoen toki batean pasa, etorri, gu baleen gantza hori lapurtzera pirateora joan, eta guri aurre egiteko gai dira. Nola da posible indar hori?». Dena zen sagardoari esker. Baina Espainiako inperioaren beherakadarekin bat gizarte hori hondarrezko gaztelua bezala erortzen da, akabo ontziolak, ez dago lehengo merkataritza, eta orduan hasten gara euskaldunak baserritartzen.
 

Benetako kalitateko produktuak egin behar ditugu, baina ez gara mugatu behar produktu hori sortzera, produktu hori jan behar duenaren eskuetaraino eraman behar dugu. Eraldaketa, merkaturatzea, salmenta... kate hori dena gure esku badago, baserria benetan errentagarria izango da. Eta oso inportantea da produktuei gona altxatuz gero baserritarra ikustea, eta ez sozietate anonimo bat. Horrek egiten ditu produktuak humano. Nik kalitate hori baloratzen baldin badut badakit hau egiten ari den baserritarrak ere bizitza kalitate hobea izango duela, gero eta produktu hobea egingo duela, ni gero eta hobeto biziko naizela, eta bera ere bai.

Ideia Euskal Herriko produktuak bakarrik salduko dituen supermerkatua sortzea da. Oraingoz asmo hutsean dago, baina kooperatiba gaur egun bada horren lehenengo kimua, produktu ekologiko sail handi bat saltzen baitugu, denak Usurbilgo baserrietan egiten diren produktuak; sagardoa, babarrunak, intxaurrak...

Euskaldunok jabetu behar dugu gu garela mundu honetan globalizatzaileenak. Begira non dauden kooperatibak, Mexikon, Txinan, Brasilen... Euskaldunok beti izan gara multinazional bat, lehen ere bai, orain dela bostehun urte balearen bila joaten ginen, gero espainolekin urrea lapurtzera, gero frantsesekin pirateora Afrikara, berdin zitzaigun. Eta gaur egun berdina egiten dugu. Baina globalizazio horrek kalte batzuk ekarri dizkigu, batez ere lehen sektorean. Eta horri buelta emateko aukera bakarra dago, kalitatea eta hurbiltasuna. Baserriaren etorkizuna gaur egun hortik bakarrik dago, hortik eta elkartasunetik, elkartasuna da errentagarritasuna. Nik beti esaten dut, baserritik bizitzeko aukera gaur? Bai, inoiz baino gehiago. Pasatzen den urte bakoitzeko aukera gehiago sortzen dira, gero eta jende gehiago dabil nazkatuta produkzio arruntekin, oilaskoari ez dakit zer pasatzen zaio, txerriari ez dakit zer, behiak erotu egiten zaizkigu...

Horrelako programa batean hori ateratzea iraingarria da. Hori espainolek egiten zuten lehen euskaldunokin, eta orain geuk egiten dugu geure buruari buruz, lotsagarria da.

Bere etorkizuna zalantzan jarri duen herri bat dela. Eta prest daude auzolanean egin behar dena egiteko. Zer behar dugu? Eskolak behar ditugu, jolas tokiak, Internet, zergatik ez dugu hori auzolanean egiten? Euro bakarra baldin badaukazu euro horrek normal gastatuta baten balioa izango du, baina auzolanean gastatuz gero euro horrekin hamabost euroren lanak egingo dituzu.

Gaztea jabetu behar da herrian kanpoan baino aukera hobeak dauzkala. Zer nahi du gazteak? Gaztetxe bat? Goazen Zerainen gaztetxe onena jartzera, Donostian baino hobea. Hain da erraza! Gazteak festetara joan nahi du? Goazen herriko gazteak festetara eraman eta ekarri egingo dituen garraioa jartzera. Orduan gazteak konturatuko dira Zerainen bizitzea luxua dela. Guraso bat prest dagoena goizeko hiruetan jaiki eta herriko gazte guztiak ez dakit nongo festetatik ekartzeko, non ikusten da hori? Zerainen bai. Eta orain gazteek Zerainen nahi dute etxea.

Dudarik gabe, horixe da Agenda 21. Metodologia egina dago, arazoa da gure politikoek ez dutela aplikatu nahi, eta Agenda 21 ingurumenari lotutako gaiak bakarrik lantzeko baztertu dute. Barkatu, baina Agenda 21 ingurumena oinarri hartuta gure etorkizun osoa planteatzea da; dinamika soziala, ekonomikoa, etorkinak, haurrak... Hori ez dute ikusi nahi, hemen politiko, alkate edo zinegotzi izatea boterea edukitzea da. Eta boterearen zentzu mediterraneo horrek izorratzen gaitu. Politika ezjakinaren eta diruzalearen plaza bihurtu da. Pixka bat inteligenteak direnak ez daude hor, ikerketan, enpresetan, kulturan, eta beste toki batzuetan daude.