komunikabideetan batez ere. Zine aretoek, dokumentalei dagokienez, ia hutsik jarraitzen dute-eta.Dokumental hitza entzunda, askori gogora etorriko zaion lehenengo irudia, beharbada, bazkalosteko digestioak eragindako logalearen lanbro artetik doi-doi suma daitezkeen lehoi eta gepardoak dira. Ikus-entzunezko arloan arakatzen hasita, batzuek onartu egiten dute dokumental deitzea horiei, baina sormen-dokumentalez ongi bereiziz, eta beste batzuek, Irusoin ekoiztetxeko Aiala Fernándezek esaterako, izena ere ukatzen die telebistan ikusi ohi ditugun horiei: "Horiek erreportajeak dira, ez dokumentalak". Garrantzitsua da bereizketa egitea, besteak beste telebistetan lehenbizikoetatik asko eta bigarrenetatik gutxi ikus daitekeelako.


Terminologia kontuak gorabehera, sormen dokumentalez arituko gara ondorengo lerroetan. Generoa zinema bera bezain zaharra da eta osasun ona eduki du hainbat epetan. Denbora luzez, ordea, erdi-ezkutuan utzi du fikzioak. Orain, bat-batean, dokumentalak existitzen direla gogoratu da asko. Ez dira gutxi berpizkunde hori Michael Moore zinemagilearen Bowling for Columbine lanaren arrakastari egozten diotenak. Beste batzuek, berriz, berpizkundea dagoenik ere ukatzen dute.

Ernesto del Río Zinebi dokumental eta film laburren jaialdiko zuzendariaren ustez, azken urteetako teknologia berriek "demokrazia" eraman dute dokumentalen mundura. Gehiago egiten da, errazagoa delako. Horrek, jakina, batez besteko kalitatea gutxitzea dakar del Ríoren ustez. Hala ere, Euskal Herrian bertan aipatzeko moduko hainbat filmek ikusi dute argia azken boladan. Horrek ez du esan nahi, Zinebiko zuzendariaren ustez, ezer berpiztu denik, "urtero egiten baitira hiruzpalau lan txalogarri". Askok pentsatzen dute kontrakoa.

Carlos Juárez Euskal Produktoreen Elkarteko presidenteak, berbarako, sektorea gorantz doala dio, "fikzioaren gainbeheragatik batez ere". Berarekin bat dator Arturo Cisnéros iruindarra, Bagdad Rap film arrakastatsuaren zuzendaria: "Gero eta dokumental gehiago estreinatzen dira zine aretoetan. Dokumentalak, gainera, fikzioarekin lehiatzen hasi dira zine jaialdi handietan".

Sanfermines 78, El Cielo Gira, The Dragon House, Sahara Maraton, Bagdad Rap bera... Euskal herritarrek -edo nolabaiteko euskal parte hartzeaz- egindako zenbait dokumentalek sona lortu dute komunikabideetan, baina horrek ez die bidea errazten. Ezinbestekoa da, honaino ailegatuta, diruz hitz egitea. Orain hiru urte, ARGIAn genioen Euskal Herrian egindako dokumentalen batez besteko aurrekontua 100.000 eurokoa zela. Gaur egun kopuru hori lau halako egin da, Aiala Fernándezen esanetan. "Eta diru laguntzak lortzea oso zaila da, tradiziorik eta generoarenganako interesik ez dagoelako. Telebistan zein zine aretoetan, apenas inork ikusten ditu dokumentalak, eta horrek asko zailtzen du produkzioa aurrera ateratzea".

Fernándezek oraintsu aretoetan egon den Bagdad Rap dokumentalak lortutako zenbakiak eman dizkigu: "3.156 ikusle eta 16.356 euro Espainia osoan". Halakoxeak dira ohiko kopuruak. Zine areto batzuk dokumentalen aldeko apustua egiten hasiak dira, baina film gehienek ez dute astebete baino luzeago irauten. Salbuespenetan Julio Medem zuzendariaren lana aurki dezakegu: Euskal Pilota: Larrua harriaren kontra. Sanfermines 78k, berriz, bi hilabete baino gehiago egin ditu Iruñeko Golem aretoan, hiriari lotutako gaiaz jarduteari esker. Oasi hutsak, eta Torrenteren etekinetatik oso urrun edonola ere. Zerbaitengatik dio Carlos Juárezek dokumentalgintza "militantzia kontua" dela.

Nola bultzatu generoa? Horretan ere denek bat egiten dute: administrazioaren eta telebisten laguntza ezinbestekoa da, eta gaur egun ematen dutena ez da nahikoa. Biek, baina, ahal duten guztia egiten dutela aldarrikatu dute. Iñaki Gómezek, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sortu eta Zabaltzeko zuzendariak, "azken lau urteetan aurrerapauso garrantzitsuak" eman direla azpimarratu du. "Kontua da dokumentalen arazoa oso sakona dela Europa osoan. Telebistek ez dute interesik dokumentalenganako, eta hori bereziki larria da Italian eta Espainian. Dena dela, EAEn ekoizleek finantzaketaren zati garrantzitsu bat lortzeko duten erraztasuna ez dago beste inon".

Telebistari dagokionez, Europar Batasuneko legediak kate guztiak behartzen ditu euren irabazien %5 ikus-entzunezko ekoizpen independenteari ematera. ETBn, Aintzane Pérez del Palomar arduratzen da horretaz. Esan digunez, kateak hitzarmena sinatu du aurten EAEko ekoizle elkarte biekin. Horren arabera, hitz ematen du urtero zazpi dokumentalen finantzaketaren %20 bere kargu hartzeko gutxienez. Gainera, 12.000 euro emango dio dokumental horietako bakoitzari, igorpen eskubideak direla eta. "Legeak ez du zehazten nongo ekoizpenei lagundu behar diegun, Europa osokoak izan daitezke, baina guk bertokoak indartu nahi ditugu, horregatik sinatu dugu hitzarmena. Guretzat oso ahalegin handia da". Nahikoa? Zenbat buru...

Azaroaren 21etik 26ra Zinebi Bilboko film labur eta dokumental jaialdia egingo da berrogeita zazpigarrenez. Zaharrena da Espainiako Estatuan, eta zaharrenetakoa Europan. "Adinagatik besterik ez bada ere, Espainiako garrantzitsuena da", diosku Ernesto del Río zuzendariak. Aurten 100 herrialde inguruko 1.537 filmek eman dute bertan parte hartzeko izena, eta horietatik 90 aukeratu dituzte nazioarteko lehiaketarako. Munduan egiten diren dokumental eta fikzioko film laburren erakusleiho ona da, del Ríoren ustez, eta baita haientzat ezinbesteko bultzada ere: "Sariak daude alde batetik; bestetik, jaialdiak saihestezinezko geltokia dira dokumental baten ibilbidean".

Zinebiko ikusle mota dokumentalek izan ohi duten bera da: "gazteak, gutxiengo bat, esan genezake. Ez da, behinik behin, ikuslego zabal batentzako zinea, nahiz eta gutxiengo hori ere zabala den". Ikusle eredua, eredu bat egotekotan, unibertsitatean ikasten duen gaztea da, dokumentalak hein batean militantziagatik ikusten dituena, zine mota horrekin konprometitua akaso. Arturo Cisnéros, Bagdad Rap filmaren zuzendaria, harago doa definizioa ematerakoan, zorionez garaiak aldatzen ari direla uste badu ere: "Dagoeneko, dokumental ikusleak ez gara betiko lau freakieak edo zine aretoko saguak bakarrik, gero eta jende gehiagok estimatzen ditu halako lanak".

Zinebi Euskal Herriko dokumental jaialdi bakarra izan da urtetan, baina aurten bidelagun bat agertu zaio Nafarroan, bertako gobernuak antolatuta: Punto de vista. Otsailean ekin zioten, guztira 55 pelikula erakutsiz. Bigarren edizioa ere iragarri dute honezkero, non eta azkeneko Donostiako Zinemaldian.

Donostiako Zinemaldi ospetsuak, bestalde, ez dauka dokumentalei propio eskainitako atalik, baina kritikari batzuen ustez, aurten oso indar handia eduki du bertan "ikuspegi dokumentalak". Ikuspegi hori, gainera, fikzioko zenbait filmetan ere igarri omen da. Izan ere, eta Ernesto del Ríok dioskunez, "azken aldian dokumentalen estilora hurbiltzen hasiak dira fikzio lan asko. Mugak lausotzen ari dira". Dena dela, Zinebiko zuzendariak berak gogorarazten digu kontua ez dela hain berria, bide bera jorratu baitzuten, esate baterako, Frantziako nouvelle vaguek, Italiako zenbait zuzendarik -Rossellinik, adibidez- edo, berrikiago, Ken Loachek.