Xabierko Frantziskoren jaiotzaren V. mendeurrena: Xabier ez baita Xabiertxo

Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Zangoza aldeko Xabier izeneko gazteluan jaio zen Frantzisko Xabierko, 1506ko apirilaren 7an. Aitaren aldetik, Nafarroa Behereko Jatsukoa, amaren aldetik, berriz, baztandarra. Nafarroan hemeretzi urte eman zituen eta Nafarroako Konkista hasi zenean, sei urte zituen. Frantziskoren familia agramondarra zen, hau da, Nafarroako errege-erreginen alde borrokatu ziren, Gaztela eta beaumondarren kontra. 1525ean eliz ikasketak egitera Parisera joan zen, Nafarroako Kolegiora hain zuzen ere. Parisen Loiolako Iñigo ezagutu zuen, eta 1534an, Jesusen Lagundiaren sorreran parte hartu zuen. Europako hainbat hiriburutan lan egin ondoren, 1541ean misiolari joan zen Ekialdera. Portugalgo koroaren zirkuituak ibili zituen: India, Indonesia eta Japon ebanjelizatzen hamarkada luzea eman zuen. Txinara arribatu nahi zuen ordea, eta herrialde horren atarian hil zen, 1552ko abenduaren 3an. Misiolari gisa egin lana berehala zabaldu zen, diotenez, milioi bat fedegabe bihurtu zituen kristau. 1622an kanonizatu zuten. Nafarroako patroia da egun, eta urtetan eztabaida iturri amaigabea. Frantziskok egindako lanak baino, josulagunaren herritartasunak eta euskalduntasunaren inguruko eztabaidak ezin konta ahaleko orrialdeak bete dituzte. Abenduaren 3an, batzuek Nafarroa gaztelaratuaren eguna ospatzen dute; beste batzuek Nafarroa askearena, eta euskararen eguna ospatu nahi duenik ez da falta.

Xabierrera garamatzate

Gazte ginenean, duela bi hamarkada edo, ez ziguten gauza handirik kontatzen delako Frantses horretaz, oinez, Xabierko gaztelura generamatzaten, bihotza ezin kabituz. Xabierko Frantzisko hura santua zen nonbait, sekulakoak eta bi egin omen zituen Asia aldean fedegabeak ebanjelizatzen.

Bagenekien anitz urte igaro zirela, Jatsuko Frantsesen heriotzatik, baina, Nafarroako Erresumarako horren liskartsua izan zen 1512-1530 aroaz, ez bilo ez arrasto. Gure hezitzaileak bestelako eginkizunetara ziren emanak. Konparazio batera, egun, ikur eta peregrinazio leku bilakatu den Amaiur, Conoce niño Navarra hartan, Maya de Baztan zen; eta Nafarroako Konkista ikasi ordez, Reconquista de España ziguten irakatsi, frankismoan erroturiko gure irakasleek.

Xabierko josulagun errena

Goierriko lehengusuak kontatua dakit, munta handiko zerbait gertatu zela XVI. mendearen hasierako Nafarroan. Historia irakasleak, Ordiziako institututik, Xabierko gaztelura eraman zituen ikasleak, lehengusua barne. Zangoza aldeko gaztelua bisitatzean, gidari, errenka zebilen josulagun euskalduna egokitu zitzaien, eta irakaslearekin nolabaiteko konplizitatea erdietsirik, hara non hasten zaien, sutsuki, konkista, 1512, furto et maña, Pedro mariskala, 1516, Noain, Asparros, 1521, Amaiur, Velez Medrano, 1522, Hondarribia, Jatsu, 1524, Donibane Garazi, 1530... eta gisa horretako toponimo, izen eta data purrustadan harilkatzen. Lehengusuak ez zion gauza handirik ulertu, baina, garbi zegoen, josulagun errenarentzat, ezer, gogoangarri bezain gogaikarria, bihotzaren altxagarri bezain samingarria zen zerbait, gertatu zela garai hartan Nafarroako Erresuman.

Arestian esan bezala, gazte ginen, eta udak elkarrekin ematen genituen lehengusuak eta biok. Gure artekoan bazen elerako tartea eta, Lizarrerriko arratsalde sargoritsuan, Xabierko gazteluan kontatu ziotenak harengan piztu zuen jakin-mina kutsatu zidan. Osaba Julio genuen, gure jakin-mina ase zezakeena -harrigarria badirudi ere, Julio zen gure familiako eliz gizon bakarra-. Hari galdetu, eta osaba kaputxinoa, harro bezain pozik hasi zitzaigun, Xabier gora eta Frantzisko behera, Nafarroako patroia izateaz gain, misioen, pilotarien eta turismoaren patroia zela esan zigun; baina, Nafarroako konkista delakoaz arrastorik ez. Garbi zegoen, ikertzeari osabaren laguntzarik gabe ekin behar genion.

Lizarrako liburutegia eta Schurhammerren agertzea

Osteguna, egun legez, azoka eguna zen Lizarran. Goizean goiz, Urederra autobusa hartu eta karlisten hiriburuko liburutegira hurbildu ginen. Liburuzainak atsegin handiz hartu gintuen. Ez zen gutxiagorako, 80ko hamarkadaren hasieran, bi mutil gazte argibide eske Nafarroako patroiaren gainean, hamaika urtez, 1541-1552 bitartean, India, Indonesia eta Japonia ebanjelizatzen aritu zena. Pausaleku honen ikurra, orduko eta gaurko soziologo gehienentzat, nafar guztiak batzen duen ikur bakarrenetakoa, bakarra ez bada, gure gauza on guztien ispilu den Frantses, Jatsu, Frantzisko Xabierko edo deitu nahi den gisan. Esan bezala, liburuzainak arras ongi hartu gintuen, iturri onetik ari omen ginen edaten.

Hasmentan, liburuzainak zenbait liburuxka eskaini zigun. Horiek behatu, eta jainkojaleendako bazka iritzi genien, misiolariak, santutasuna, xabierraldia eta beste. Horretan ari ginela, agerraldia jazo zen liburutegian: liburutzar bat, Francisco Javier: su vida y su tiempo izenburukoa. Egilearen abizena arraroa zen guretzat, Georg Schurhammer edo, itzulpen bat zen, alemanieratik aita Areitiok egina. Testua irakurtzen hasi eta, lehendabiziko kapituluan, lehengusuak josulagun errenari aditutako Albret, 1512, Noain, Asparros, agertzen ziren. Alemaniarraren obran irakurri genuenaren arabera, santua, Frantzisko delakoa, familia agramondar baten semea zen -agramondarra eta beaumondarra hitzen esanahia ondoren ikasiko genuen-, Konkistaren garaian berebiziko protagonismoa izan zuen sendi bateko kidea. Gurasoak Jatsuko Juan eta Azpilkuetako Maria zituen, baina gehienbat, Migel eta Joan anaiek jokatu rolak bereganatu zuen gure arreta: anaiak 1521ean Amaiurko gaztelua defendatzen egon baitziren.

Garai hartan, liburutegietan ez zen mailegu zerbitzurik, beraz, hurrengo egunean itzuli ginen. Gurasoek ez zuten ulertzen Lizarrara joan nahi hura, baina halaxe eman genituen hamar egun. Liburutzarra, ez zen izan Schurhamerri irakurri genion obra bakarra. Alemaniarraren kemenak liluratu gintuen: erraz irudika genezakeen alemaniarra, XX. mendearen hasierako Nafarroa zeharkatzen, zoko-moko guztiak arakatzen, aurrean genuen obra egin ahal izateko.

Jose Mari ez zen urruti

Schurhamerrena ez zen aurkikuntza bakarra izan. Amaiurko gazteluarena argitu nahian ari ginela, Jimeno Jurio abizeneko baten lanak aurkitu genituen, eta Maya Amaiur bilakatu zen, eta horrekin batera, mundu historiografiko oso bat zabaldu zen gurera. Era berean, gaia, hau da, konkistaren gaia, interes handikoa izan zela ikusi genuen, izan ere, konkistaren inguruko lehendabiziko kronikak XVI. mendekoak dira, eta XIX. eta XX. mendeetan argitara emandako liburuak zenbaezinak.

Armada beltzaren partaidea

Schurhammerren kontakizuna jarraikiz, Parisera heldu ginen lehengusua eta biok, eta bertan, aspaldiko enigma argitu genuen. 80ko hamarkadaren hasieran, egun bezalaxe, foru komunitate honetan, vascoen inbasioa genuen arazorik larriena, horrexegatik ulertezina zitzaigun, Iruñeko elizan Xabierrekin batera Loiolako Iñigo egotea. Bestalde, liburutegian lardaxkan ari ginela ikasi genuen, delako Iñigo hura Gaztelako tropekin Iruñean egon zela 1521ean, zertan, eta agramondarrei aurre egiten. Alta, ordurako bibliatzat genuen Schurhammerrek, Xabierko Frantzisko eta Loiolako Iñigo elkarrekin, 1529an, Parisen kokatzen zituen. Nonbait, Loiolakoak Parisen Frantses konbentzitu zuen josulagundiaren sorreran parte har zezan -ondoren ikusi ahal izan genuenez, hau ez zen izan Loiola eta Jatsu familien arteko harreman bakarra-. Frantsesek, Portugalgo koroaren nazioarteko zirkuituetatik barna, fedegabeak bihurtzeari ekin zion. Armada beltzak -izen hori ere eman zaio Jesusen Lagundiari- izan duen partaide behienena bilakatu zen Xabier.

India, Indonesia, Japonia... herrialde horietan Xabierrek egin lana Schurhammerri esker ikasi genuen, baina subjektibitatearen paradigma garenontzat, interesgarriena liburuaren hasiera eta bukaeran zegoen. Hain juxtu ere, horixe izan da, azken urteotan, eta Juan Cruz Allik agintea utzi zuenez geroztik, Nafarroako Gobernutik zalantzan jartzen edota gezurtatzen saiatu direna.

Biografiaren hasieran, Schurhammer Frantzisko Xabierkoaren jatorriaz mintzo da: zer nolako testuinguruan jaio zen, azken batean, herritartasunaz mintzo da, eta horretaz aritzean Nafarroako konkistaz hitz egin behar. Eta alemaniarrarena, ziur aski, garai horretaz eta agiri eta testigantzetan oinarriturik, egin den lanik hoberenetakoa duzue. Akaberan, besteak beste, Xabier euskalduna zela ondorioztatzen du. Ez dirudi, azken urteotan ezer berririk aurkitu denik garai haien inguruan, ez dugu ahaztu behar, Schurhammerren iturriak, gehienak, Frantzisko ezagutu zutenek idatziak direla, hau da, XVI. mendekoak direla.

Schurhammer gezurtatzeko manera

Nago berriz ere eztabaida antzu batean sartuaraziko gaituztela. Erran gabe doa, Nafarroako Gobernutik dirua espuertaka xahutu dute, eta xahutzen ari dira Schurhammerren gisako ikerketa lanak ezeztatu, ezabatu nahian. Hori guztia bururatzeko, datorren urtean, bosgarren mendeurrena ospatuko den horretan, mihian bilorik ez duen Victor Manuel Arbeloa komisarioa lagun, haien Xabier hispanoa gaztelaratuko dute.

Urrun dira liburutegiaren pasadizoak. Goierriko lehengusua gutxitan ikusten dut, eta gehienetan herrian, funtzioren bat tarteko. Ezin elizatik aldendu. Pasa den hilabetean elkartu ginen, eta hurrengo urtean gainera datorkigunaz galdetuta, aholkua eman zidan: "Zezen hori ez da gurea, gainera ez gara toreatzaile izanen, guri trapua jarri eta zezenarena egin behar".

Lehengusuak aholkatutakoa erraza da esaten. Baina kaskoan bilorik ez dutenen lotsagabetasuna ikusita, zaila zaigu isilik egotea. Arrazoi du lehengusuak, zepoan sartuko gaituzte, eta erran gabe doa, Xabierren euskalduntasunaren inguruko eztabaida gazteleraz gertatuko da. Lehengusuak sesioaren kontrako antidotoa eskaini zidan, urtemugaren bat ospatu nahi izanez gero, hona aukera, hamar urte joan baitira Jon Alonsoren Katebegi galdua argitara eman zutenetik. Eleberriak gure imaginarioa zabaldu zuen eta, egun, horren modan dagoen euskal curriculumerako guztiz testu egokia da. Tiro batez bi txori: gure historiaren berrirakurtzea literatura lan on batean; are gehiago, trufa eta irria horren beharrezko dugun honetan, hurrengo urtean hamaikagarrenez sufritu beharko dugun eztabaidarena, modu ezin ironikoagoan aztertu zuen Alonsok.

Gazte ginenekoa gogora ekarri dugu testu honen hasieran, gazte ginen ere, Xabiertxo liburua ezagutu genuenean. Ixaka Lopez Mendizabal lodosar jatorriko tolosarrak 1923an argitara eman zuen gerra aurreko testu liburua.

Frantzisko Xabierko ez zen Txinan sartu, eta lau mende geroago, Ixakak ez zuen Txina zapaldu behar izan, txinatarren artea ezagutu eta barneratzeko. Izenburuan genion, Xabier ez baita Xabiertxo, Xabiertxok bere txikitasunean, eta txinatar moldeak barneratuz, menturazale hark baino anitzez ere gehiago du zabaldu gure imaginarioa.

Georg Schurhammer (1882-1971)
Glottertal-en (Baden, Alemania) sortu zen misiolari izandakoa. Josulagun alemaniarrak hirugoei urte eman zituen Xabierren xerka, eta horren fruitua, Franz Xaver, Sein Leben und Seine Zeit biografia duzue. Obraren izenburuak argitzen duen legez, ikerketak Frantzisko Xabierkoaren garaia aztertzen du, eta ekarpen hori pagaezina zaigu. Erreportaia hau egiteko, Nafarroako Gobernuak 1992an argitara emandako edizioa baliatu dugu, lau liburuki dira, osotara hiru mila orrialdetik goiti. Edizioaren hitzaurrea Juan Cruz Allik idatzi zuen. Diotenez, interes handia zuen orduko lehendakariak liburuak argia ikus zezan. Ondoren, Nafarroako hainbat erakunde publikok, santua aitzakia harturik, hainbat liburu kaleratu edota sustatu dituzte. Lan horietan maiz Georg Schurhammerren lana gutxietsi dute; eta inoiz, argitalpen horien helburu bakarra, alemaniarraren ikerketaren emaitza deusezatzea izan da.

Loiola eta Xabierren ezkontza
Azpeitiko lagun batek bidali eta guk erreportaiari uztartu diogu. Informazioa, ondoko liburuak dakar: Cronología del solar y familia de Oñaz y Loiola. De Iñigo/Ignacio de Loyola y del Santuario y Colegio de Loyola en su contexto histórico eclesial, jesuítico, nacional y mundial (Felix Juan Cabases, Loiola eta Erroma. 1999). Liburu honen arabera, 1960an Don José Antonio Azlor de Aragon y Hurtado de Zaldivar, Loiolako eta Xabierko jauna hil zen. Bi jaurgoak bere bi alaben artean banatu zituen. Alaba Carmen (1912an jaioa) egin zen Loiolako jaurgoaren buru, eta alaba Pilar (1909an jaioa) Xabierkoarena. Ziuraski, ez da gisa honetakoa Angel Lertxundik amestu zuen konpainia noblea. Koldo Izagirrek deskribatu armada beltzarekin antz handiagoa dauka honek.


Azkenak
Iturengo arotza eta arte birziklatua

Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]


2025-07-25 | Julen Orbea
Bilbon euskara jira ta Bira

Euskara badago Bilbon, baina non? Eta zertarako? Nork sortzen du euskarazko kultura, eta nork sostengatzen? Galdera horien aurrean, udalaren azken urteetako erabakiei begira, argiago ikusten da euskara eta kultura bizirik nahi ditugunontzat kezkagarriak diren erabakiak hartu... [+]


Honezkero, hemen dago beherakada

Antropologo eta ingeniaria den Yayo Herrerok dioen bezala, datu bat da. Horren jatorria ulertzeko erraza den baieztapen xume batean laburbil daiteke: Lurra agortzen ari da.

Gaia konplexua da. Ikuspegi asko daude, interesak gurutzatzen dira, informazioa desinformazioarekin... [+]


2025-07-25 | Ana Morales
Esan barik ez doalako

Sasijakintsua, jakineza eta franco txikia: horiexek dira aurrekoan Gotzon Lobera jaunak, Bilboko kale batzuen izenak aldatzeko ekimenaren kariaz, Deia egunkarian zuzendu dizkidan epitetoak. Ez du nire izena aipatu, egia, baina neu izan naizenez urte eta erdi luzeko borrokan... [+]


Gizon heterosexualak eta literatura feminista: hausnarketa bat

Hasieratik argi utzi nahiko nuke ez naizela inolaz ere feminismoan, sexu- eta genero-teorietan ezta LGTBIQ+ komunitatearekin lotutako gaietan aditua. Gizon txuri heterosexual bat naiz, ezkertiarra esan dezagun, bere burua feministatzat hartzen duena (edo feministen aliatua,... [+]


Auzolanean ikastola eraiki!

Goizaldeko lehenengo eguzki-izpiekin batera zabaldu ditu ateak Kirikiño Ikastolak. Zapatua da, auzolan eguna. Parte-hartze batzordeko arduradunak irrintzia egin eta lanera bideratu ditu bertaratu diren ehundik gora partaide: “Hemen erronkak denonak dira! Aurrera,... [+]


Amasa-Villabonako EH Bilduri erantzuna

Amasa-Villabonako EH Bilduk argitaratutako idatziaren harira, hainbat adierazpen egin nahiko genituzke. Lehenik eta behin, argi utzi nahi dugu larrialdi klimatikoari aurre egitearen urgentzia ukaezina dela, eta horregatik, krisi honekiko dugun kezkagatik beragatik jartzen dugula... [+]


Irunen eskuin muturreko “auzo patruilak” sortu dituztela salatu dute

Hainbat talde "neonazik" azkenaldian Irunen zabaltzen ari dituzten mezuak salatu dituzte asteazkenean Harrera Sareak eta hainbat kolektibok herrian. Eskuin muturreko "auzo patruilak" antolatzen ari direla salatu dute, eta hauek jendearen jatorriaren arabera... [+]


Udal legearen kontrako epai euskarafoboa
Euskararen aurkako erasoa salatu dute 200 alkate eta udal ordezkarik, eta hizkuntza bultzatzeko konpromisoa berretsi

Euskalgintzaren Kontseiluak deituta, Espainiako Auzitegi Gorenak joan den astean ebatzitako sententzia salatzeko prentsaurreko bateratua egin dute Bilbon. Sententzia "euskal gizartearen eta euskal erakundeen borondate demokratikoaren aurkako eraso zuzena" dela... [+]


Alonsotegiko Udalari dirua itzultzeko eskatu dio Bizkaiko Aldundiak, iruzurra egin zenetik hamairu urtera

Egun EH Bilduren esku dagoen udalak ia milioi bat euro itzuli beharko lioke foru erakundeari, duela hamairu urte, EAJ agintean zenean, diru-laguntza bat ez zelako behar bezala erabili, baizik eta iruzurra egiteko, EAEko Justizia Auzitegi Nagusiak berretsi duenez. Eskaerak erabat... [+]


Ertzaintzaren 300 BMW ibilgailuen erosketan irregulartasun posibleak salatu zituen barne txosten batek

Eusko Jaurlaritzako Ogasuneko Kontrol Ekonomikoko Bulegoak barne txosten bat egin zuen Ertzaintzak jaso dituen 300 BMWen esleipen kontratuaren hainbat baldintza kritikatzeko. Ezarritako baldintzak zehatzegiak eta murriztaileegiak zirela salatu du ogasunak, eta horrek enpresa... [+]


Txosnetako “beto politikoaren” aurkako GKSren kanpaldiaren kontra oldartu eta lau pertsona atxilotu ditu Poliziak Gasteizen

Bi aste barru hasiko diren hiriko jaietan txosna jartzen utzi ez dietela salatzeko kanpaldia egin nahi zuten Gasteizko GKSk eta Etxebizitza Sindikatu Sozialistak, Andre Maria Zuriaren plazan. 20:30ak aldera, ertzainak oldartu egin dira kanpaldian zeudenen aurka, eta bi... [+]


Lotsa sentitzen dut giza generoko kide izateagatik

Milaka pertsonak modu aktiboan parte hartu dute, eta hala jarraitzen dute, XXI. mendeko holokausto telebisatu handienaren aurka protestatzeko, eta pertsona horiei errespetu eta miresmen handiena zor diet. Baina, gizateriaren zoritxarrerako, askoz gehiago dira, egoerarekin... [+]


2025-07-24 | Nicolas Goñi
Europan, oraingo sinplifikazioaren izenean, biharko bizitzak kaltetuko dira

Jarduera ekonomikoak sinplifikatzeko eta lehiakortasuna indartzeko aitzakiarekin, Europa mailan baita Europar Batasuneko hainbat estatutan ere, klima, ingurunea eta giza osasuna kaltetuko dituzten legeak biderkatzen ari dira 2024tik, askotan interes pribatuen lobbyen eraginpean... [+]


Sektore publikoan gurasotasun baimena luzatu eta seme-alaba bakoitzeko diru laguntza handituko duela iragarri du Jaurlaritzak

Eusko Jaurlaritzaren Familia, Haur eta Nerabeen V. plana aurkeztu du Nerea Melgosa sailburuak asteazkenean. Hamazazpi "trakzio-neurri berritzaile" jaso ditu planak, baina ez dute zehaztu noiz jarriko diren indarrean.


Eguneraketa berriak daude