Campionen ekarpena Nafarroako euskal letretan itzela izan zen, eta neurri batean XVII. mendean Axularrek Lapurdin, XVIII.ean Larramendik Gipuzkoan, edota XIX.ean Mogel-Astarloatarrek Bizkaian bezala, XIX. eta XX. mendeen arteko tarte hartan Campionek Nafarroan burutu lana garai berri baten hasiera izan zen, hala nola, komunzki deitzen den berpizkundea, herri literatura guztietan noiz edo noiz gertatzen den hura. Campionen kasuan, eta garai bertsuan Nafarroan ere ibili zen Bonaparte printzearekin gertatu ez zen bezala, poligrafoa Iruñeko gizartean gorki erroturiko pertsona genuen, hainbat dendaren jabea, bertako prentsan maiz kolaboratzen zuen idazlea, eguneroko politikan eskua sartzen zuenetakoa, eta finean, Nafarroako giro kulturaletan mardoki sarturik, bere aitagoitasuna ezin ukatuzkoa genuen.

Nafarroan egin zen euskal literaturaz denez bezanbatean, berau izan zen aro berri baten hasmenta, orakulo eta maisua. Gazterik ikasi zuen euskara, geroagoko euskaldun berrien eredu bilakatu zela. Hizkuntzaren ikerkuntzan nabarmendu zen arnas handiko lanak idatzi zituela, euskara bera defendatu eta bultzatu zuten zenbait elkarteren sorreran egon zen, euskararen inguruko hainbat eztabaidetan parte hartu zuen, baita eredu literarioaren zein batasunaren hika-mika garrantzitsuetan ere, eta gutxi bazen ere, asmo literarioko zenbait lan utzi zizkigun.


Campionen lehen lan literarioa euskaraz 1877ko abenduan tajuturiko Orreaga balada epikoa izan zen, Garay Monglavek mende erdi bat lehenago egin zuen Altabizkarko kantua-ren aldaera pertsonaltzat har litekeena. Institut Historique erakunde frantziarraren idazkaria zen Eugène Garay de Monglave kazetari baionarrak artikulu luze bat eman zuen argitara 1834an non Orreagako gatazkaren garaitik beretik, ahoz aho belaunaldiz belaunaldi gorde zen euskal eresi zaharraren berri ematen zuen. Halaber, kanta hura jasotzen zuen papera Garat kontearen etxean ikusi zuela zioen: «J'ai vu autrefois une copie du chant d'Altabiscar chez M. Garat, ancien ministre, ancien sénateur et membre de l'Institut. Il la tenait du fameux La Tour d'Auvergne, le premier grenadier de France, lequel, pendant les guerres de la République, se délassait de ses fatigues en travaillant à un glossaire en quarante-cinq langues». Errealitatea, ordea, bestelakoa izan zen. Monglavek euskaldunen bilkura batean parte hartzen zuen Parisen, eta bertan kantatzeko Orreagarena sortu zuen erdaraz. Ezpeletako Luis Duhalde tertuliakidea izan zen jatorrizko frantsesa euskaratu zuena. Iruzurra agerian utzi zuen lehenbizikoa Saran zegoen Wentworth Webster artzain protestantea izan zen, Madrilgo Boletín de la Real Academia de la Historia aldizkarian 1883an publikatu zuen artikulu batean hain zuzen. Ez da Monglaverena euskal letretan dugun faltsifikazio kasu bakarra. Hortxe ditugu, esate baterako, Xahoren Anibalen kantua, Arakistainen Alosko kantua, Hiribarrenen Heren-suge eta Beltzuntzeren kantua, Michelen Abarkaren kantua, edota Otaegiren Beotibarko kantua, guztiak Macpherson eskoziarraren eraginpean, berak sorturiko Ossian bardoaren Fingal lanaren bidetik.

Bada, Websterrek Altabizkarko kantua-ren marroa salatu aitzin agertu zen Campionen Orreaga, geroantzean askotan berrargitaratu den testua, duen balio linguistikoarengatik zein ideologikoarengatik. 1955ean Iruñean burutu Coloquios de Roncesvalles izeneko mintzaldietan, Menéndez Pidal eta Ramón Abadal espainiar historialariek Moreten tesi klasikoa zapuztu zutenean, «Diario de Navarra»k Campionen testua berreskuratu eta karrikaratu zuen erantzun gisa. Zenbat aldatu diren bakoitzaren asmoak ordudanik! Diogun honen adibide ezin argiago Orreagako gatazkaren 1200 urteurrenaren inguruko ospakizun ezberdinak dira. Ospakizun ofizialak oturuntza pribatu zein elizkizun handi-mandietara mugatu ziren bitartean, Ibañeta Batzordeak Arbasoen Eguna antolatu zuen, Germanen hilketaren itzalpean. Honekin batera, hainbat liburu agertu ziren, besteak beste, Pierre Narbaitzen Orria ou la bataille de Roncevaux edo Bernardo Estornesen El Cantar de Roncesvalles. Eta Monglaverena profitatuz, Benito Lertxundik atera zuen bere diskografiaren ezagunenetariko bat.


Campionen testua, gaztelerara eginiko itzulpenarekin batera, «Euskara» aldizkariaren lehenbiziko zenbakian agertu zen 1878an. Ondoren, Mariano Mendigatxa Bidankozeko nekazariak erronkarierara aldatu zuen. Eta aldizkari berean agertu zen, hutsune zenbaitekin baina, ondorengo zenbakietan Bonaparte printzeak zehaztasunez zuzendu zuena. Honek guztiak animatu zuen Campion bere Orreagaren testua ikerketa dialektologiko zabalago baten abiapuntu hartzeko. Horrela, eta jatorriz gipuzkeraz tajutu zuen testuarekin batera, gainontzeko euskalki literarioen aldaerak bilatu zituen. Hau da, Duvoisinek egin lapurterarena, Intxauspek zubererarena, eta Iza Agirrek bizkaierarena. Jarraian Nafarroa Garaiko hemezortzi hizkeretara eginiko aldaerak erdietsi zituen: Olazti, Dorrau, Arbizu, Betelu, Osinaga, Auza, Saldias, Eratsun, Legasa, Bera, Urdazubi, Arizkun, Luzaide, Biskarreta-Gerendiain, Orotz-Betelu, Aria, Otsagi eta Bidankoze. Hiru arrazoi eman zituen Campionek honako lana egiteko: alde batetik, berau ere nafarra zelako; bestalde, Nafarroa Garaiko dialektoak ez zuelako berezko literaturarik, eta hortaz, beste euskalkiak baino ezezagunagoa zen; eta azkenik, penintsulako Nafarroan egiten zen euskararen lekuko zehatza jaso nahi zuen, izan ere, noizbait hango euskararen ikerketa historikoa egin nahi bazen, xumea izanik ere, ikerlariek dokumentu bat gutxienez eduki zezaten. Campionek jakin bazekien zeinen ezberdinak ziren Nafarroako hizkerak, orobat Nafarroa Garaian ez zela euskalki bakarra egiten. Azkenik, Orreagaren 22 euskal aldaera eta erdarara eginiko itzulpena, ohar gramatikal eta lexikoak zituen sarrerarekin Iruñean karrikaratu zuen 1880an liburu formatoan, Joatxin Lordak moldizkaratua, eta Duvoisin lankideari eskainia.

Ez zizkigun Campionek kolaboratzaile guztien izenak eman, eta eman zizkigunez ezer gutxi dakigu. Ezagunak dira Mendigatxarekin batera Saldiasko Jose Eratsun eta Arizkungo Damaso Legatz apaizen izenak, Euskara Elkartearen inguruan euskaraz idatzi zuten idazle bakanetakoak. Orotz-Beteluko aldaera idatzi zuen German Garmendia Nafarroako EAJren agintari zenbaiten senitarteko eta Pedro Garmendia marrazkilari saratarraren aita genuen. Bestalde, interesgarria zatekeen egun desagerturik dauden hizkeran idatzi zuten egileen inguruko zerbait gehiago jakitea zein lan gehiago edukitzea, besteak beste, Osinagako Bernardo Etxeberria, Bizkarreta-Gerendiaingo F.U., eta Otsagabiako Jose Urrutiaz.


Guztiarekin, Campionen ekarpenik garrantzitsuena 1884ko Gramática de los cuatro dialectos literarios de la lengua euskara dugu, Tolosan Eusebio López lodosarrak inprimatu zuena. Aurretik ere, euskararen inguruko beste lanen bat publikatua zuen Campionek. «Euskara» aldizkariaren bigarren alean, 1879an beraz, Gramática vasca entsegua hasi zen argitaratzen atalka, bere ustez Larramendi zein Lardizabalen gramatikak zaharkituegiak zeudelako. Gramatika honen azken zatia, zortzigarrena, 1882ko zenbakian atera zen, eta osotara 60 orrialde betetzen zituen. Aldizkari berean Geografía lingüística del euskara agertu zuen 1881ean, eta bi urte beranduago, Donostiako Barojarenean Ensayo acerca de las leyes fonéticas de la lengua euskara izenburukoa inprimarazi zuen. Alabaina, lan hauek guztiak txiki geratu ziren bere gramatika erraldoiaren parean, 800 orrialdeko liburutzarra, atalka banatu zena harpideen artean, azken faszikulua 1886ko Donibane egunean moldizkiratu bitartean.

Lehenbiziko orrialdeetan bi eskaintza agertzen dira, bata Bonaparte printzeari eta bestea "Euskal-Erriko seme on prestuai": «Zuen lege zar beneragarriyak saldu ziñituzten atzo. Zorigaitz aundi bat da galtze au. Ez itzatzu, arren, saldu orain zuen izkuntz paregabea, lotzez beteko zaituzte galtze orrek Jaungoikoaren eta kondairaren aurrean». Campionek bi sarrera idatzi zituen bere libururako. Lehenbizikoan ikerketa linguistikoen garrantziaz zein euskararen balioaz ikerketa historikorako jardukitzen zuen, eta halaber, bertako egile eta kanpoko euskalarien berri zabala eman zuen. Bigarren sarreran hizkuntzen sailkapena ekartzen zuen, euskararen lurraldetasuna eta euskalkien berri maratza, eta amaitzen zuen geure hizkuntzaren apologia eginez. Liburuaren gaian sarturik, lehenbiziko atalean sufijazioaz aritu zen hamar kapitulotan: fonetika, fonologia, artikulua, izena, izenordea, deklinabidea, aditzondoa, konjuntzioa eta interjekzioa. Bigarren atalean lau euskalki literarioen aditza aztertzen zuen hamazazpi kapitulotan. Amaieran, hiru gehigarritan, Lardizabal, Axular, Intxauspe eta Mogelen testuez osaturiko krestomatia, eta aditzen taulak jasotzen zituen bibliografiarekin batera.

Beste lan askorekin gertatzen den bezala, Campionen gramatika da ia ezagutu gabe askotan aipatzen den liburu horietakoa. Euskal idazle eta literaturarekin horren zekena den Jon Juaristik, bere El linaje de Aitor klasikoan, «obra cimera de la vascología decimonónica» deitzen zuen Campionen liburua. Urte batzuk lehenago, 1984ko irailaren 25etik 29ra bitartean, Euskaltzaindiak Gramática de los cuatro dialectos literarios de la lengua euskara honen mendeurrena ospatu nahi izan zuen Iruñean, berariazko jardunaldiak antolatuz. Orduan Nafarroako lehendakaria zen Urralburu jaunaren hasierako mintzaldiaren ostean, komunikazio interesgarriagoak egin ziren, besteak beste, Granja Pascualen "La Gramática de Campión y Luis Luciano Bonaparte" edo Mitxelenaren "Campionen Gramatica eta beste". Guztiarekin, Campionen liburuak edizio bi baizik ez ditu izan, 1884ko lehenengoa eta 1977an La Gran Enciclopedia Vasca-koek egin zuten faksimila, eta hortaz, liburua nahikoa kontsultagaitza daukagu egun.

Aipaturiko lan filologiko hauez landara, Orreaga testuaren lehenbiziko asmo literarioei jarraikitzen zioten beste lan batzuk ere idatzi zituen Campionek. Elizondon 1879an ospatu ziren Lore Jokoetan Agintza izenburuko lana aurkeztu zuen Iputza ezizenaren azpian, eta L.L.I. hasmenta hizkiez sinatu zuen beste egile nafar ezezagun batekin ohorezko aipamena jaso zuen. Elizondoko hauek, bestalde, Hegoaldean eginiko lehenbiziko Lore Jokoak izan ziren, eta sariketa literarioan gailendu zen poeta Arrese Beitia bizkaitarra izan zen. Ezin oharkabean utzi Orreaga-rekin dituen antzekotasunak. Hura bezala, Agintza testu laburra da, bata zortzi puntutan banatuta eta bestea bederatzitan. Orreaga-ren hasiera honakoa da: «Gaberdia da. Karlomano Errege Auritz-berrin dago bere ekerzito guziarekin...»; Agintza-rena ordea, «Gaba da. Aitor ingurutua dago bere illobatxo maitetaz...». Bestalde, Aitor pertsonaiak garrantzi berezia du Agintza-n; Xahoren sorkuntza Navarro Villosladaren bitartez iritsi zen Campionenganaino. Kantabriako dukea zen Pelayo, arabiarren aurka Guadaleten galtzetik ihesean Euskal Herrira iritsi zenean abegi onez hartu zuen Aitorrek bere etxean; eskerdun, berera joan aitzin Pelayok hitza ematen zuen bere menekoek beti errespetatu eta maitatuko zituztela euskaldunak. Kanpotarrak alde egin ondoren, Aitorrek erne jartzen zituen bilobak honakoa esanez: «Erdaldunaren agintzak gezurrak dire».


Denbora antxiñakoen ondo-esanak 1881ean Donostian egin ziren Lore Jokoetako lehiaketa literariora igorri zuen Campionek, Aldundiak eskaintzen zuen idazmahaiarekin saritu ziotela. Oso originala ez zen beste «Gaba zan» batez hasten bada ere, luzeagoa den testu hau interesgarriago dateke ikuspuntu literario batetik. Lehenbiziko pertsonan idatzia, narratzailearen negar kontsolaezinak eraginda, antzinako denboretako aingeruak aurrekoen bizitza ikustera eramaten du egilea, eta Oktabiano enperadorearen mezulariek kantabriarrei Erromako indarraren aurrean makurtzeko gomendatzen zietenean ematen dio akabera bidaiari. Kantabriarren herriak, hau da, euskaldunen aitzindariek, ez dute amore ematen, banaturik daude baina, eta Utxin-Tamaiok negar egiten du horregatik. Gerrak, ordea, Lekobide eta Zararen arteko bakea ahalbidetzen du azkenean, eta euskaldunek baturik, erromatarrei aurre egiten diete borroka irabazi arte. Campionen testua Aitorren alabaren kantuarekin bukatzen da.

Okendoren eriotza Donostiako Lore Jokoetan ere aurkeztu zuen Campionek, 1883an hain zuzen, eta zilarrezko koroa batekin sariztatu zioten. Aurreko biak bezala, honakoa ere lehenbiziko Euskariana-n argitaratu zuen 1896an. Hiru zatitan banatua, holandarren aurka borrokatu ostean Antonio Okendoren La Capitana ontzia Donostiara arribatu zenekoa jasotzen da. Hurrengo egunean, eta larriki zauriturik egon arren, Okendo A Coruñara abiatzen da erregearen agindua beteaz, bere heriotza ziurra dena. Galiziako hirian sartutakoan Okendo hiltzen da besta-berri egunean Gabriel Henao historialari jesuita ondoan duela.

«Euskara» aldizkariaren azken alekian, 1883an beraz, Sartu aurrean poesia agertu zen, Ivan Tourgueneff idazle errusiarraren lan baten itzulpena dena. Campionek berak itzulpen honen zergatia azaldu zuen: «Hay tanta analogía entre la situación expresada y la que sufren los íntegros y bien intencionados patricios que aquí pretenden despertar al pueblo vasco-navarro del vergonzoso letargo en que yace sumido, que me he visto impulsado a trasladar a nuestra primitiva lengua ese grito del corazón atribulado del insigne escritor ruso. La composición adquiere carta de naturaleza euskara nada más que con tachar algunas cuantas palabras y cambiar otras que en la traducción castellana tendré cuidado de subrayar»; jatorrizkoaren eite pollitak barka bekigu itzuli ez izana. Campionen azken euskal lana ere itzulpena genuen, Tolstoiren Malaxka ta Akuliña hain zuzen, eta Euskal Esnalearen 1910eko egutegian agertu zen.

Agintza, Denbora antxiñakoen ondo-esanak eta Okendoren eriotza erdal aldaerekin argitaratu ziren lehenbiziko «Euskariana»n. Denbora antxiñakoen ondo-esanak frantsesez ere bada irakurgai, Fuché-Delbascek egina eta bere Contes espagnoles antologian sartua. Bestalde, Campionen hainbat erdarazko idazki euskaratuta daude. Lehenbizikoa Larraldeko lorea izan zen, Txomin Agirrek egina. Justo Mokoroa gazte batek Erraondoko azken danbolinteroa itzuli zuen gerra aurretik Iruñean zegoela. Jose Zinkunegik Erraondo, Yan-Pier, Santxo Garzes eta Pedro Mari prestatu zituen. Yon Etxaidek, berriz, Itzaltzuko bardoa, Villalba koronela, Gamio anaiak, Yan-Pier eta Erraondo itzuli zituen gerra baino lehen, alabaina lan hauek ez ziren argitaratu Ereinek 1993an atera arte. Azkenik, Asisko Urmenetak eta Marko Armspachek 1995ean eginiko komikiak aipatu behar dira, lehenbizikoa Erraondo eta bigarrena Pedro Mari.