Hasieran Alma Roses Mahler-en historia kontatzeko asmoa nuen. Mahler musikariaren iloba zen, eta oso biolinista ona. Roses harizko laukotea osatu zuen eta oso ospetsu egin zen, Austrian batez ere. 1938an Hitlerren armada Austrian sartu zenean, laukoteak alde egin zuen, lehendabizi Amsterdamera eta handik Londresera. Baina Alma berriro itzuli zen Holandara eta han jendeari laguntzen hasi zen, alde egiteko beharrezkoak zituzten bisa faltsuak sortzen-eta. Baina alemaniarrak Holandan sartu zirenean, Almak ere alde egin zuen Frantziara, Lisboara iritsi eta handik Ameriketara ospa egiteko asmoarekin. Dijonen harrapatu egin zuten, ordea, eta Auschwitzera eraman. Hango zaintzaile batek ezagutu egin zuen, eta judu baten biolina eman zion jo zezan, XVII. mendeko biolin bat. Jotzen hasi eta denak etorri ziren bera entzutera, baita Mengele bera ere, oso ezaguna zelako. Eta Auschwitzeko Emakumeen Orkestraren buru izendatu zuten. Han hil zen, tifusak jota »han tifusaz hiltzen ez zena, gosez hiltzen zen edo gaseatuta», eta hil zenean ohoreak eta guzti egin zizkioten. Ni harritu ninduena hauxe izan zen: nolatan herio-zelai batean orkestra bat?

Noski egiazkoa dela, herio-zelai guztietan zegoen orkestraren bat. Oso dokumentazio gutxi dago orkestra horien inguruan, eta orkestra hari buruz ikertzen hasi nintzen. Bada Paul Celanen poema bat, Koldo Izagirrek itzuli zuena, Tango de la muerte izenekoa. Hungariako kontzentrazio-esparru bateko presoek jotzen omen zuten heriotzaren tango hori. Paul Celanen gurasoak hantxe hil ziren, hortik dator poema. Memoriatan beti aipatzen dute presoak iristen zirenean orkestra batek jotzen zuela, formatzen zutenean eta norbait urkatzen zutenean ere bai. Izugarria da hori. Benetan edertasunak zentzurik ba ote du halako leku batean? Edo Neronek lira jo zuenean Erroma erretzen zuen bitartean?

Historia oso xelebrea da. Jada 1914.eko Gerran hasi zen sarraskia, bai ingelesak bai alemaniarrak gasa erabiltzen hasi zirenean. Gerraren kontzeptua amaitu egin zen horrekin, hura deuseztapena izan baitzen. Eta haren jarraipena izan zen Bigarren Gerra, ze alemaniarrak ez ziren 1914koan gustura gelditu eta Bigarrenean orduko metodoak erabili zituzten. Eta erabaili zuten gasa 1914. Gerrarako judu batek asmatutako gas nerbioso bat zen. Lehenengo Gerraren ondoren, parasitoak eta baratzetako zomorroak hiltzeko erabili izan zen. Eta gerora alemaniarrek erabili zuten. Horixe da metafora: gas hori baratzetako zomorroak hiltzeko erabilgarria baldin bazen, gizarteko parasitoak hiltzeko ere erabilgarria zela. Gas hori asmatu zuen judua Suitzara erretiratu zen, ihesi joan eta han hil zen, baina bere familia Auschwitzen hil zen.

Bai. Lehendabizi, eutanasia aktibatu zuten, hau da, Alemaniako elbarriak eta zaharrak sartzen zituzten horrelako furgoneta edo etxe batzuetan eta gaseatu egiten zituzten. Orduan hasi ziren sobrante zen guztia »parasitoa zena» hiltzen. Eta gero juduak, ijitoak, gerrako presoak... Baina historia asko nahastu zen, izan ere Europak duen kontzientzia txarrarengatik baitago gaur Israelgo Estatua. Juduei gertatu zitzaienagatik Europak kontzientzia txarra zuenez, onartu egin zuen Israelek estatu bat behar zuela. Beraz, nazien eraginez sortu da; eta hori mendekua da, orain Israel metodo berdinak aplikatzen ari da-eta. Heydrichek asmatu zuen juduentzat-eta "azkeneko soluzioa" izango zena. Heydrich biolin jotzailea zen, eta Bohemiako gobernadore izan zen. Halako batean, Txekiako bi partisanok hil zuten. Partisano haiek eliza batean ezkutatu ziren, eta Gestapokoek fusilatu egin zituzten. Gero naziek euren herria suntsitu zuten. Eta orain zer gertatzen ari da Israelen? Adibide garbia da. Azkenean historiak erakusten duena da borreroa biktima izan daitekeela eta biktima borrero. Horretan ez dugu ezer aurreratu.

Ez dut uste. "Azkeneko soluzioa" Heydrichek aurkeztu zuenean berarekin bildu zirenetatik »Eichmann, Stuckart, Neumann eta horietatik, uste dut hamar zirela denera» zortzi unibertsitateko doktore ziren eta espezialistak beren gaietan. Haiek erabaki zuten juduak, ijitoak, homosexualak eta beste hainbat soberan zeudela eta sistematikoki hil egin behar zituztela. Jende ikasiak erabaki zuen hori, ez edozeinek! Kulturak ez du salbazioa ziurtatzen. Alemaniakoak garbi uzten du hori. Eta gertuago joanda, Bosniako gerran nor zen sarraskigilerik handiena? Radovan Karatzi, pediatra famatu bat! Horregatik diot kulturak, humanismorik gabe, ez gaituela salbatuko. Baina zer humanismo mota? Azkenean humanismoa ere zer da? Bere izenean egin dira sarraskirik handienak! Gizatasunaren izenean Robespierrek gillotina martxan jarri zuen. Stalinek egin zuena ere gizatasunaren izenean egin zuen. Eta Hiroshima, Nagasaki, zergatik gertatu ziren? Bakearen izenean! Edo Dresdeko bonbardaketa. Hogeita hamar mila pertsona hil ziren, zibilak denak, eta horren errudunak ez ziren alemaniarrak, aliatuak baizik!

Inkisizioaren indarra ere terrorean zegoen oinarrituta, jendearengan sortzen zuen beldurrean. Flandesen egin zutena, Hogeita Hamar Urteko Gerra hartan, Alemanian, Txekian... Alemaniak bere populazioaren erdia galdu zuen. Erraz esaten da, eh, populazioaren erdia! Eta ezer ez da aldatu. Gaur egun begiratu bat bota diogu munduari eta, zer ikusten dugu?

Spinozak esaten zuen hori! Estatu guztiak sortu izan dira terrorearekin. Estatu guztien oinarrian zegoen Estatu bat eta erlijio bakarra. Eta erlijio bakarra behar zenez, juduak soberan zeuden eta musulmanak ere bai. Edo konbertitzen ziren, edo kanporatzen zituzten... Eta berdin gertatu zitzaien protestanteei katolikoen lurretan.

Izan ere, Amsterdam oso inportantea izan zen. Han kalbinistak zeuden, eta erlijio guztiak onartzen zituzten baldin eta besteei ez bazieten molestatzen. Juduak nahiko lasai bizi izan ziren han. Baita Euskal Herriko zenbait tokitan ere, foru bat eduki zuten.

Biolina delako emakume forma duen musika tresna.

Narratzaile bat behar nuen. Ni ezin nintzen izan, ez bainaiz gertaera horien lekuko izan. Orduan Spinoza hautatu nuen, judua zelako, berak ere inkisizioa pairatu zuelako eta benetan gizon librea izan zelako.

Hamalau urterekin, bai. Berak kontatzen du, gero damutu egin zen horretaz. Juduek ere beraien inkisizioa zuten. Spinoza bera bidali egin zuten sinagogatik eta baztertu. Atentatu bat ere izan zuen. Eta bere lagunik minena harrikatu egin zuten kalean, liberala zelako. Eta hori Amsterdam liberalean, eh!

Izan ere, identitatearena oso garrantzitsua da. Kultura alemana anitza zen, baina naziek eredu bakarra ezarri zuten, eta bertan sartzen ez zirenak etsaiak ziren. Norberaren nortasuna ulertzeko identitate bakarra ezartzen denean, besteak soberan daude beti.

Edozein tokitan gerta daiteke, nortasuna eredu bakarrarekin neurtzen baldin badugu.