Herri euskalduna da Zaldibia, eta euskara da kalean nagusi den hizkuntza. Umeek, gazteek eta adinekoek euskaraz jarduten dute etxean eta etxetik kanpo, baina Zaldibiak ere baditu euskaldunak ez diren esparruak. "Gaztelaniarako joera nabarmenagoa da emakumeen artean, eta 35 eta 60 urte bitartekoak dira erdaraz gehien hitz egiten dutenak", diote ikerlariek. Jende horrek, beren seme-alabekin euskaraz hitz egiten omen du beti, eta familiakoekin ere bai (adin berdintsuko ahizpak izan daitezke salbuespen). Baina Karmele Etxabek eta Larraitz Garmendiak esandakoaren arabera, adin berdintsuko beste emakumeekin (lagunak, senideak…) gaztelaniaz hitz egiteko ohitura indartsua omen da Zaldibiako emakume askoren artean.

Ez dira hor amaitzen euskararen arazoak herrian, ordea. Dirudienez, ba omen da Zaldibian ere euskaraz ez dakien jenderik, etorkinen seme-alabak direlako edo. Eta nahiz zaldibiarrek ere, oro har, uste omen duten beraien herriko egoera soziolinguistikoa ezinhobea dela, bizitza guztia euskaraz egin dezaketela, eta beraien euskararen kalitatea oso ona dela, "hori ez da horrela -ohartarazten dute ikerketa honen egileek-. Gure herrian, Euskal Herriko herri askorekin alderatuz gero, euskararen egoera ona bada ere, arazo soziolinguistikoak egon, badaude: euskaraz ez dakiten herritarrak, euskaraz hitz egiten jakin eta gaztelaniaz hitz egiten dutenak, gazteen hizkuntzaren kalitatearen gaineko zalantzak eta abar".

Nolanahi ere, "Zaldibiako euskara. Bertako bizimodua, ohiturak eta pasadizoak" lanaren helburu nagusia ez da horri guztiari konponbidea bilatzea izan -mementoz hori egiteke dagoen beste lan bat litzateke-, Zaldibiako lan dialektologiko metodiko bat egitea baizik. Etorkizuneko euskararekiko ardurak eta hizkuntzaren transmisioarekiko daukaten kezkak bultzatu zituen Karmele Etxabe eta Larraitz Garmendia ikerketa horretan abiatzera. Eta hiztun helduetatik gazteetara dagoen aldakortasuna aztertu nahi zutenez, lehenengo lana etxez etxe joan eta adinean ondo sartuta zeuden 30-40 laguni elkarrizketak egitea izan zen. Ez zieten esaten inongo azterketa egiteko asmorik zeukatenik, lehengo kontu zaharrak biltzeko asmotan zebiltzala eta nolakoa zen beren garai bateko bizimodua kontatzeko baino. Horrela osatu zuten bere lanaren alde etnografikoa.

Baina "Zaldibiako euskara. Bertako bizimodua, ohiturak eta pasadizoak" liburuak baditu atal gehiago. Orain arteko bibliografian Zaldibiako euskaraz esandakoa biltzen dituena, kasu. Edota herriko zaharrenek beraien hizkeraz eta albokoez dituzten iritziak jasotzen dituena. Eta horrez gain Zaldibiako euskalkiaren azterketa dialektologikoa egin dute Karmele Etxabek eta Larraitz Garmendiak, lexikoan zein azentuan egon diren aldaerak eta esapideetan egon den murrizketa aztertu, eta hitanoari buruzko 48 inkesta egin herrian, ikusteko hitanoa nola erabiltzen den, hiztunek norekin egiten duten hika, eta garai batetik hona hitanoaren erabilera hori zenbateraino aldatu den.

"Adin-tarte guztietako hiztunei egin diegu inkesta hori. Eta emaitzetan ikusi dugu 50 urtetik gorako hiztunak direla hitanoaren erabilera egokien egiten dutenak. Gazteagoetan badira hitanoa modu naturalean eta egoki erabiltzen dutenak, baina forma desegokiak erabiltzen dituztenak gehiago dira", adierazi dute ikerlariek.

Jaso dituzten erantzunengatik, animaliei ia gehienetan toka egiten zaie Zaldibian. Baina hori baino harrigarriagoa da beste hau: emakumezko gehienek bere buruarekin ari direnean adizkera maskulinoa erabiltzen omen dutela!

Bestalde, inkestatu dituztenen artean, koadrilako lagun guztien aurrean hitanoa erabiltzen dutela baieztatu omen diete gehienek. 35 urte bitarteko mutilak izan omen dira batez ere hori baieztatu dutenak; lau neskek esan omen diete zuka egiten dutela koadrilan guztiei batera hitz egin behar dietenean. 35 urtetik aurrerakoak, berriz, emakumezko edo gizonezko izan berdin erabiltzen omen dute hitanoa hizketa lagun bati baino gehiagori batera hitz egiterakoan.

"Zaldibiako euskara. Bertako bizimodua, ohiturak eta pasadizoak" liburuak, azkenik, euskalkiaren erabilerari buruzko atal bat du, non aholku batzuk ematen diren adieraziz euskalkia zein eratan erabili behar den, bai ahoz, bai idatziz. "Idatzizkoan euskalkia erabiltzeko gure iritziz zein irizpide erabil daitezkeen diogu eta baita batuan idazterakoan ere zein irizpide erabil litezkeen. Ez delako berdina Bilboko batua eta Zaldibiakoa", diote Karmele Etxabek eta Larraitz Garmendia filologoek.