Bandoen gerraren garai latzetan, boterea, herriak eta lurralde gehiago eskuratzeko asmoz, Ahaide Nagusien borrokak nagusitzen zirelarik agertu ziren Urretxu eta Zumarraga historian. Zonalde hau Lazkaoko jaun oinaztarraren eta Gebarako jaun ganboatarraren arteko liskarren lekuko izan zen eta ondorioak pairatu zituen. Gauzak horrela eta Lazkaoko jaunaren fideltasuna irabazteko, Enrike erregegaiak Zumarragako monasterioa jaunari ematea deliberatu zuen 1366an. Zumarragako biztanleek Lazkaoko jaunaren kontrolpetik ateratzeko zenbait saiakera egin zuten eta horietako batean Gaztelako Juan I. erregeak Urretxuri emandako Hiribilduaren Karta lortu zen 1383an.

Geroxeago, bai Zumarraga eta bai Ezkio herriak Urretxuri gehitu zitzaizkion, Lazkaoko jaunaren kontrolpetik irteteko asmoz, hain zuzen ere. Hala ere, anexio hauengatik Urretxuk zenbait auzi izan zuen Segurako hiriarekin.

1658an Urretxuko sutea gertatu zen eta mende bat geroxeago ospetsuak bilakatu ziren Zubiberriaren eraikuntzagatik Urretxu eta Zumarragaren arteko liskarrak. XVIII. mendean Konbentzioko Gerra pairatu zuten eta baita Gerra Karlista ere, 1835eko urtarrilaren 1ean Zumalakarregik Urretxu hartu zuenean. XIX mendeak bi herri hauei ekarri zien trenak XX. mendean emango zen industrializazio prozesua hasi zuen. Gerra Zibilaren ondoren, industrializazioaren gorena ezagutu zuten, Esteban Orbegozo enpresarekin. Kanpotik hainbat langile erakarri zen eta bi herrietako biztanleria aldatu eta hazi egin zen.

Urretxu eta Zumarraga herriek badute pertsonaia ospetsu bana. Lehenak kapitulu berezia merezi duen Iparragirre abeslari eta bardoa; Zumarragan aldiz, XVI. mendean Filipinetako konkistatzailea izango zen Migel Lopez de Legazpi jaio zen. Filipinetara abiatu baino lehen, inkisidore eta idazkari gisa lan egin zuen Mexikon. Geroxeago Urdaneta ezagutu zuen, Amerikara Ozeano Pazifikotik itzultzen ahal zenaz konbentzitu zuena. Itzulerako bidean Filipinak kolonizatu zituen, Manila hiria fundatuz.

Zumarragan sartu ondoren eta eskuinean Antiguarako bidea utzirik, 1576. urtetik aurrera zatika eraikitako Andra Maria Jasokundearen elizarekin topo egingo dugu. Barruan XVIII. mendeko erretaula aurkituko dugu. Piedad kaletik Zumarragako enparantza arkupedunera iritsiko gara, non gure zain izango dugun Migel Lopez de Legazpiren estatua, udaletxeari so dagoena. Euskadi enparantza da Zumarragako arkitektura zibilaren elementurik nabarmenetakoa. Trenbidea zeharkatuz berriz, Legazpi Etxea bisitatuko dugu orain, Enrike IV.ak jauntxo feudalen etxeak lehen solairutik gora mozteko agindutik kanpo gelditu zena, almenak galdu bazituen ere. Bertan, XIII. mendetik legazpiarren leinua bizi zen, bandoen gerretan gogotsu borrokatu zuena. Familia honetan Migel Lopez de Legazpi jaio zen XVI. mendean.

Kalebarrenetik Urola ibaia zeharkatuko dugu eta Urretxun sartuko gara. Hirigune historikora hurbilduz, baina bertatik kanpo, Areizaga jauregi etxea topatuko dugu, Baroikoa izenarekin ere ezagutzen dena. XVII. mendean eraiki zen eta familiako armarri dotoreak apaintzen du fatxada.

Iparragirre kaletik Urretxuko Erdi Aroko hiribilduan sartuko gara. Iparragirre bera jaio zen etxearen plaka ikusi ondoren, bi oinetxe aurkituko ditugu, Bikariokoa eta Faktorekoa. Iparragirre plazan Corral-Ipeñarrieta jauregi etxea, Iparragirreren estatua eta Tourseko San Martin eliza nabarmentzen dira. Gaur egun, XVII. mendeko Corral-Ipeñarrieta jauregi etxean udaletxea kokatzen da eta eraikin barruan hainbat mihise ikus daiteke. Tourseko San Martin eliza aldiz, hiribilduaren eraikinik zaharrena da, Erdi Aroan eraiki baitzen. Barrualdeko egurrezko ganga da nabarmentzekoa.

Iparragirre kaletik beste bi oinetxe aurkituko ditugu, Galdosenea eta Barrenetxea eta Jauregi kalean gaur egungo kultur etxeko beheko solairuan Mineralen eta Fosilen Museoa dago. Aguado-Goñi familiak Udalari utzitako bilduma erraldoi hau bi ataletan bereizten da. Lehenengoa mineralei buruzkoa da eta bertan mila pieza katalogaturik eta sailkatuta daude. Bigarrena fosilena da, kronologikoki ordenatuta daude eta bost kontinentetako pieza bitxiak erakusten dira. Urtean zehar museoak hainbat ekintza eta ekitaldi antolatzen du, horien artean, Mineralogia eta Paleontologiari buruzko astea.

Hiritik kanpo eta Irimo mendiaren magalean, 1605. urtean eraiki zen Ipeñarrietatarren jauregi etxea dago eta Santa Barbara ermita ere aurkituko dugu, atsedenerako eremu lasaiaren ondoan.

Asteko edozein egunetan nabarmen ikusten da bertako biztanleek ibiltzeko duten ohitura. Bai Antiorako (Antiguako) bidea hartuta edo Irimoko maldatik Santa Barbarara iristeko bidean, beti aurkituko duzue bidearen ertzetik erritmo bizian doan jendea. Zumarragatik Antiora igo diren batzuk Beloki mendia zeharkatuz, Izazpi aldera hurbiltzera animatuko dira, desnibel handiko mendi ibilbidea eginez. Urretxutik Santa Barbarako bidea hartu dutenek agian, Irimo mendiko igoera azkarra eta aldapatsua egingo dute, bertatik Urretxu eta Zumarraga aldeko ikusmira zoragarria gozatzeko asmoz.

Zumarragako Aginaga auzoak Iruarrieta-Izazpi mendilerroan zehar ibilbide luzeak eta interesgarriak egiteko aukera eskaintzen digu bere kokapenarengatik. Gainera, auzo hau Zumarragako baserri ingururik interesgarrienetakoa da eta bertan adibidez, egurrezko fatxada duen arnara ikus daiteke, Ezkioko Igartubeiti baserria gogorarazten diguna.

Aginagatik behin Oletako lepora igo garela, mendilerroa jarraituko duen ibilbide erraza besterik ez zaigu falta. Oletako lepo zabalean Trinitate igandeko erromeri animatua egiten da. Izazpi alderako gure ibilbidean egoera tamalgarrian mantentzen diren zenbait tumulu eta trikuharri aurkituko ditugu, batez ere ibilbidearen bigarren puntu gorena izango den Iruarrieta mendiaren inguruan. Ibilbideko zati gehienetan gas-hodiak sortutako bide zabala jarraituko dugu eta behin Pagotxetako lepoa iragan ondoren, Izazpirako igoerari ekingo diogu. Izazpi mendia Ezkiokoa bada ere, Zumarragako muga gailurretik hurbil geratzen da. Merezi du goraino heltzeak, bailara aldera izango dugun ikusmira ederra baita.

Mendi ibilaldiaren ondoren, Urretxuko Pagoeta inguruan dauden igerilekuek atsedenerako leku bikaina eskaintzen digute, lorategi eremua eta tabernaz horniturik.