Gaztetxoa nintzen, eta gogo biziz jarduten zuen irakaslea nintzen. Antzerkian jarduna nintzen Salamancako unibertsitatean, aktore gisa, baina antzerki amateurra zen, eta inoiz ez nuen pentsatu horretaz bizitzea. Baina egoerak, antzerkia lan metodotzat asmatzera eraman ninduen. Zerbait ludikoagoa egin nahi nuen, bestalde hizkuntza bat irakasteko planteamenduek, batzutan errealitatearekin ez dutela zerikusirik kontuan hartuta.
Errealitate bat sortu nuen, obra testuingurutzat hartuta. Pertsonaien bidez hizkuntza beharrezkoa bilakatzen zen arazoak konpontzeko. Pixka bat erratu nintzen, XVII. mendeko autore bat hautatu nuelako, Molière, eta denborarekin barre egin izan dut horretaz, ikasleek oso hizkera kultuan hitz egiten zutelako!
Beste irakasleak ere izugarri murgildu ziren proiektuan, ikastetxean lan giro oso sortzailea, gogotsua bizi genuen. Eta azkenik kale antzerkia egiten bukatu genuen, ulertzen genuelako antzerkia tresna bat zela bizi genituen arazo sozialez hitz egiteko. Topaleku zoragarria bilakatu zen. Han ikasten zenuen elkarbizitzen, konpartitzen, sortzen, kritiko eta autokritiko izaten... Ikastea norberari dagokiola transmititzen genien ikasleei. Proiektua hazten zihoan, eta hasi ginen profesionalak gonbidatzen, institutuen antzerki jaialdiak egiten...
Une batean erabaki nuen ez nintzela irakasle ona izango burua antzerkian banuen, eta antzerkia ere ez nuela ondo egingo beti soldata edo lan egonkor baten justifikazioa izanda. Eszedentzia hartzea erabaki, eta hortik aurrerakoa biziraupen kontua izan zen. Ondo joan zait, ez baitut bide hori utzi beharrik izan.

Antzerkirako gogo bizitik abiatzen zara, antzerkiaren bidez komunikatzeko bokazio bat dago. Zerikusi handia du sentimendu, emozio, hitz eta ideien asanblada batekin, eta horiek komunikatzerako orduan deskubritzen dituzu behar teknikoak. Nola lortu kontatzea? Zure hutsuneak ebaluatzen dituzu, eta pixkanaka konponbidea jarri, zerorrek asmatutako modu sistematiko batean, errealitatea behatzen zoazen heinean.
Jende autodidakta asko dago, eta hau zentzu batean ona da, begiak oso irekita dituzulako. Ez duzu materia batetik soilik ikasten, denetik ikasten duzu. Egituren antolamenduaz, zirkuituaz, publikoa asmatzeaz, proiektu pedagogikoagoak edo sozialagoak sortzeaz, tailerretaz... ikasten duzu.
Tanttaka, Maskarada, eta beste taldeekin zalantzak konpartitzen dituzu, analizatu egiten duzu, eta ireki egiten zara. Nik uste denok izan dugula mentalitate oso transhumantea, alegia, eragin askotara ireki eta kanpora bidaiatzekoa. Bidaia horretan, bidaiari beldurrik ez diozunez, informazio asko dakarzu, eta jokoan jartzen duzu.
Gainera autodidaktismo horretan sortzeko askatasun izugarria dago. Katalunia edo Madril bezalako zonaldeetan, antzerkiaren nukleo handiak zirenak, arauak zioen zer espero zuten zutaz, zer moda zegoen indarrean... Guk berriz, ez genuenez nori huts egin, alderantziz, antzerkia beste modu batera bizi genuenez, askatasun estetiko izugarria genuen, egiturak eraikitzeko ere askatasuna genuen. Uste dut euskal antzerkiaren ezaugarria dela, eta nik hortik edan nuen, beti bizi izan nituen egiteko forma oso independenteak, oso libre eta irudimentsuak.
Oso lan neketsua da, baina nik uste inoiz ez genuela beldurrik izan "hau ez dakit egiten eta ea norbait datorren laguntzera» esateko. Periferian egonda, egia artistiko handiak ez dituzunez, dena dago egiteko, eta hori askatasun zoragarria da.
Gainera, euskal gizartea egina dago talde lanera. Taldean gauzak egiteko gogoa dago eta hori nahitaezkoa da antzerkian.

Horixe askotan galdetzen diot neure buruari. Nik uste, lengoaia propio bat duen manifestazio kulturala dela antzerkia. Antzerkian ezin da errealitatea bere horretan irudikatu, ez dut posible ikusten norbaitek atera eta errealitatea bere osotasunean irudikatzen duen testu bat esatea. Antzerkiak behar du aspektu batzuetan nabarmentzea, errebisatzea, eszenikoki ere hori errepresentatzea, zeinuetan islatzea... eta hori dena oso konplexua da. Antzerkian beti metaforizatzen ari zara, antzerkia batez ere sujerentzia da. Eta sujerentzia horren atzean dago errealitatea. Antzerkia idazteak errealitatearekiko distantzia hartzea eskatzen du. Denean behar da distantzia hori, baina antzerkian bereziki, emozionalki bananduago egon behar duzu, ebaluatu ahal izateko eta formulatu ahal izateko. Gainera ulertu behar da antzerkia, adierazpen gisa, Euskadin gaztea dela, alegia ez duela 200 urteko tradizioa, ingelesek duten bezala. Nik uste denok gai unibertsalen bidez azaldu ditugula egunero bizi genuenari buruzko sentimenduak.
Askotan pentsatu izan dut zer errazkeria litzatekeen kazetaritzako albiste gisa saldua izan daitekeen zerbait kontatzea, beraz morboz erabilia, saltzeko. Romeo eta Julieta egin genuenean, esaterako, behin batek bota zidan: "beno baina orduan, euskaldunak eta espainolak dira obra horretan azaldu dituzunak". Ni harri eta zur! Baina ea, dena askozaz ere konplexuagoa da-eta! Nik gauza bakarra diot: denbora asko da Shakespearek planteatu zuela gizakiak bere beste zatia ulertzeko duen zailtasuna!

Batek errebisatzen ditu umetatik izan dituen esperientziak, bere irakurketak, bere filmak, bere gai gustukoenak, eta egun batean hari muturrak lotzen ditu eta esan: "hau da obra, eta ez besteak". Bihozkada bat da. Nik badakit Shakespeare ulertu dudala, nire formazio akademikoan autore frantses eta ingeles guztiak zeudelako. Egun batean zerbait gertatu zen Shakespearerekin, eta gainera ikusleari asko gustatu zitzaion guk nola ulertzen genuen Shakespeare, eta horrek eragin zidan hamar urteko etengabeko lana, eta jarraitu zuten ni gonbidatzen Shakespeare zuzendu nezan... ez nintzen hortik ateratzen. Gero bat-batean oso kezkatu ninduen holokaustoaren gaiak, eta autore frantses bat agertzen da. Beraz, obra batetik bestera naramana, une horretan sentitzen dudana da, une horretan interesatzen zaidan gaia.
Shakespeare bera bakarrik maisu handi bat da: dena esaten du, antzerki osoa beregan dago. Berari kontra egiten badiozu, badakizu izkinan zure zain egongo dela, bost lerro aurrerago berak emango dizula klabea. Zer sorpresa hartu nuen, Royal Shakespeareko zuzendariarekin konferentzia bat ematen ari nintzela, nik gauza bat defendatu, eta esan zidatenean: "horixe da aspaldidanik Royalen teoria".

Erabat, baina ez dakizu noraino! Autoreak antzerki testu bat idazten duenean (horregatik bereizten da beste generoetatik), eszenaratze askotarako potentziala duen testu bat idazten ari da. Herri bakoitzean eta ingurune bakoitzean sentsibilitate bat dago, eta erresonantzia bat luke. Aktoreak adina Hamlet daude, eta aktore baten pertsonalitate artistikoa, bere historia, garatzen den testuingurua... hori dena beste aktore batenarekin gehitzen baduzu, hori dena proposamen estetiko bat da. Eta hori dena espresatzen da argiaren, eszenografiaren, mugimenduaren lengoaiaren bidez, eta horien guztien konbinazioaren bidez.
Testuak potentzialitate asko ditu eta zuk kontatzeko modu bakar bat hautatuko duzu. Ez hori bakarrik, gainera testuko gai ezberdinen artean, zuri gehien kezkatzen zaituen gai hori azpimarratuko duzu. Shakespeare edo Valle-Inclanen obrak oso aberatsak dira gai aldetik ere, eta horietan zerorrek benetan bizi dituzun gai horiek azpimarratuko dituzu, modu koherente batean, beti ere. Nik ikusten dudana oso femeninoa dela esaten didate. Kairon egunkarietan akusazio bat ere atera zen, eszenategian emakumeek zuten portatzeko modu hori "Islamaren moralaren aurkako atentatu bat zela" esanez. Emakume bezala nire azala eta nire esperientzia jarri behar dizkiet, eta hori nabarmendu egiten da.

Nik uste zerikusia duela hizkuntzekin, testuaren lan oso sakon eta sistematiko batekin, eta zure bizi esperientzia uztartzen duen obraren irakurketa batekin. Nik eszena bakoitza gaur bizi den gizakiaren sentsibilitatetik, eta gauzak galdetzeko beharrak dituen gizaki horretatik irakurtzen dut. Eta ez dut gainetik pasatzen irakurtzen dudan gatazka bat bera ere. Gatazka horiek, gaurko gizakion larrutara ekartzen saiatzen gara, gaur gatazka horiek zein itxura hartzen duten landuta.
Adibidez, Berliner Ensamble teatroak egindako eszenaratzea aipatuko dut. Berliner teatro europarraren mitikoetako bat da, Alemanian arma politiko oso garrantzitsua izan zena. Orain urte asko Buenos Airesen ikusi nuen bere obra bat, "La irresistible ascension de Arturo Ui". Berliner-ekoek egiten zuten eszenaratzean, agertzen zen aktore bat seduktore hutsa zena, akrobata bat, gauza miragarri bat zen, txundigarria. Obra osoan zehar zoratzen geunden aktore horrekin, maiteminduta zeharo. Eta bukaeran, bera da Alemania faxismora daraman pertsonaia!
Hasieratik faxista bat ikusten baduzu, niri, gaur egungo pertsona gisa, atzerakoa eragiten dit. Ikusleari, pertsonaia hori ezagutzen duenean, hau da, ikusten badu onena dirudien pertsona hori dela jendea hondamendira daraman berbera, hainbat gauza hausnartzea eskatzen dio. "Gaiztakeriak adarrak ditu" pentsatzen badugu, akabo. Ni honek asko kezkatzen nau. Shakespearerekin, giza espirituaren zoko guztiak arakatzen dituenean, botere borrokak, zeloak, desamodioak, inbidiak… nik denbora guztia analogiak egiten pasa dut, eta aktoreekin lan egiten dudanean etengabe planteatzen duguna da nola kontatzen dugun hau, ideologikoki, ikuslearengan errezepzio bat sor dadin. Horri jendeak "antzerki modernoa" deitzen dio; niri asko gustatzen zait jendeak esaten didanean berdintasunezkoa dela, ikuslearengan beti sortzen duela errespetatua izatearen sentsazioa, eta komunikatzeko esfortzu bat egin dela.

Eszenan jartzerakoan, esaterako, poetikoak diren eszenografiak erabili ohi ditut, inoiz ez dira zehazki errealistak, niretzat eszenategian beti sujerentzia landu behar delako. Jantziei dagokienean, aldiz, zeinu bezala, gaurko garaietan bezala janzten badituzu, jada zerbait gehiago ari zara azpimarratzen. Baina iraganeko garaietan bezala janzten badituzu, batzuetan, hainbesterainoko distantzia sortzen duzu ikuslearekiko, honek ipuin bat bezala ikusten duela. Beraz honi buruz asko hausnartu, analizatu eta erabakia hartzen duzu. Pertsonaiarekin berdin: beste mende bateko hizkerarekin mintzatzen den, edo gaurkoarekin mintzatzen den ezberdina da. Sinplifikatzeko, niri balio dit, gaurko aktoreak, argiztatzaileak edo eszenografoak dituen baliabideekin lor daitekeen edozein espresiok, beti ere espresio horrek aberasten dituenean esanahiak, azpimarratu nahi dudan hori nabarmentzen duenean eta traizionatzen ez duenean idatzia izan zenagatiko espiritua.

Konpainia nazional bat zuzentzera gonbidatzen nautenean, nik ez dut kezkatu behar ez diruaz eta ez gestioaz, baina bai kezkatu behar dudala aktoreak hautatzeaz. Eta antzerkian gauzak nik ulertzen ditudan bezala sentitzen dituztenak bilatzen ditut beti. Antzerkia nola bizi duten interesatzen zait, besteak entzuteko zer gaitasun duten, zer pasio eta zorroztasun duten egiten denarekiko… eta gainera onak izan behar dute euren teknikan. Eta halako taldea osatzea ez da erraza.
Zure konpainia bada, Shakespeare edo Valle-Inclanen obrak antzezten dituena, antzezpen kalitate bat behar dute, ez bazaizkizu minimoki ondo ateratzen publikoa ez da sartzen, batzuetan testu konplikatuak direlako. Eta ezin zaizu ondo atera ez badiozu denbora, teknika, eta gogo bizia eskaintzen. Baina merkatuan (ikus telebista) nola aurkitzen duzu gisa honetako talde bat, areto batean sartu eta bilatzeaz etengabe kezkatzen dena? Hori oso zaila da, garai txarrak dira horretarako, oso txarrak, ia inork ez dizkiogulako elkarri gure ahuleziak kontatzen. Dena hain zeruraino igoa dago, ahuldade bat duzula onartzea eta hau behar duzula onartzea zaila dela. Egia esan, orain dudan lantaldean kontrakoa gertatzen da eta oso gustura nago.
Nik uste hau benetan bokaziozko ofizioa dela, nik horrela bizi dut. Agian oker nago eta sekulako zartakoa hartuko dut egunen batean. Nik uste bizirauten dudala, apasionatzen nauen ofizio bat aurkitu dudalako, bestela hil egingo nintzateke!

Badira «hau nekea!» esaten duzun egunak. Lehen pixka bat heroikoa izateak lasaitu egiten ninduen; munduan gizaki gisa misio bat nuela sentitzen nuen! Orain ez naiz hain garrantzitsua kontsideratzen, badakit ez naizela hain hilezkorra eta hain heroikoa, zutik irautearekin eta haizeak ez eramatearekin aski dut. Zeren gainera, puntu heroiko hori handikeria ere ez al da izango! Lantzen ari naiz hori, eta ez dakit ziur.
Niretzat oso garrantzitsua da jendearekin topo egiteko modu hau eta pozik nago, baina ez dakit bi urte barru berdin ikusiko dudan. Dena hain azkar doa! Eta ingurura begiratzen duzu, telebista ikusten duzu, eta beldurra ematen du! Norbaitek eman diezadala mezu bat, ni defendatzen ari naizenaren antzekoa, zeren bestela usteko dut ni inozo hutsa naizela! Errazagoa zen "mundua aldatuko dut", pentsatzen nuenean. Baina zahartzen zoazen heinean, jada ez dago ideia bati gogor heltzeko eta modu mugiezinean defendatzeko pagotxa. Denok nahiko genuke «hau horrela da» ziurtasunez esatea zerbaiti buruz; baina, garai batean modu batean ikusten nuena bat-batean zalantzan jartzen hasi naiz.

Shakespeareren gure lanek mundu erdia zeharkatu dute, oso ondo ikusiak dira, estetika eta ikuspegi oso garrantzitsu bat eskaini dute, eta hori hemen egin da. Brasilen, eztabaida batean, norbaitek bota zuen: «‘El sueño de una noche de verano’ko zuen baso hori, ez da gure basoa: beste sentsualtasun bat du zuenak". Eurek oso ondo bereizten zuten, gurea beste mundu ikuskera baten basoa zen.
Instituzioek ez dute jakin hemen dagoen lehengaia baloratzen, ez dute jakin esaten «hau gure ondasuna da, proposamen estetiko eta eszeniko gisa helarazi dezagun». Euskadin, toki askotan bezala, ondo egituratutako antzerki politika bat falta izan da, errepertorio eta helburu batzuk planteatzen lagunduko lukeena. Hori ez dute egin eta niri min ematen dit, guk beti eskean ibili beharrean, instituzioen benetako laguntza izan bagenu, Shakespearerekin lan izugarri bat egin ahal izango genukeen. Uste dut gauza asko eskaini nitzakeela, niri besteek eskaini didaten bezalaxe. Agian ez dut babes hori eskatzeko eskubiderik ere, inork ez duelako.
Instituzioen laguntza hori ez baduzu eta konpainia bat bazara, biziraun egin behar baduzu, egiten ari zarena egiteko balio ote duzun ondorioztatu behar baduzu, eta gainera saldu egin behar baduzu zuk saltzen jakin gabe... hainbestekoa da gastatzen duzun energia, zure ikuskizunak programatzearena espiritu kolpe bat dela. Guk ez dugu sekula errentagarritasun ekonomikoa baloratu. Beti obrak hautatu ditugu, orain kontatu behar dena horixe dela sentitu dugulako, eta beti saiatu gara zorroztasunez obra hori ahalik eta ondoen gauzatzen, eskaintza duin bat izan dadin. Baina obra prestatzeaz gain, gainerako guztia ere zure bizkar dagoenean, nekea izugarria da, eta ezin duzu benetako laguntzarekin gauzatuko zenituzkeen proiektu guztietara iritsi.

70-80 hamarkadan euskal antzerki independentean mugimendu oso indartsu bat zegoen, instituzioetatik ondo interpretatu eta ondo irakurri ez zena. Baziren gaitasun, entusiasmo, egitura oso indartsu batzuk. Instituzioak hor sartu zirenean, elkarrizketan hasi ziren taldeekin, eta nahiz eta politikoek oso intentzio onak izango zituzten, aldez aurretik guk galtzeko guztiak genituen. Eurek bazekiten gure bokazio eta gogo biziarekin kontatzen zutela, eta edozer gauzarekin konformatu egingo ginela egitea lortze hutsagatik, eta gainera gure artean borrokan hasiko ginela gauza gutxi ematen baziguten.
Proiektu batzuk egin ziren, Antzerti esaterako. Beste gauza baten promesarekin ordura arteko autodidaktismo guztia puskatu zuten eta aurrez aurre jarri zituzten bi egiteko modu, etsai bihurtuz. Hau bezalako lurralde txiki batean hori astakeria da, sentsibilitatez eta kontu handiz zaindu behar da, inbertsio handia eginez; beste gauza batzuk egin ziren ordea.
Hemen berez zegoen ondasuna ez zen aprobetxatu: estatu mailan kulturalki indartsuenetakoa zen mugimendua zen hemengoa, beste tokietan ez zegoen ondasuna zegoen hemen, eta hori ez zen zaindu. Bestelako nahi batzuk zeuden, ez zen diseinu egoki bat egin.
Jakina, denok gara horren erantzule, baina garai hartan gu bezalako gaztetxoen bizkarretan nola utzi zitekeen ardura? Ez genuen ez soluzio ekonomikorik ez estrukturalik, nahikoa lan bagenuen bizirautearekin. Erakunde kulturalek diseinu orokor bat egiteko erantzukizuna dute, nahiz eta jende asko ados jarraraztea lan nekeza izan.

Ikuspegi globala behar da. Egitasmo orokor bat formaziotik agerraldiraino doa, produkzio nukleoen egonkortzetik pasatuta. Une honetan inbertsioa minimoa da, eta dirua behar da. Agian ondorioa zera da: Euskadin antzerkia ez dela beharrezkoa gizartearentzat; agian beharrezkoagoa da beste zerbait. Nik hori onartuko nuke, baina ez dut uste hemen daukagunaz kontzientziarik dagoenik. Beste leku batzuetan, ondasun sozialtzat kontsideratua dagoen arte eta ofizio bat da. Hemen oraindik ez da normalizatzera iritsi, eta benetan ona den jendeari sakrifizio asko kostatu zaio, biziraun ezin zuelako itota bizi izan da jende asko, eta azkenean albokoarekin haserretuta bukatzen duzu gainera