Etxeko markarik badugu, bai. Gure ezagunen artean grazioso edo "garzioso" fama daukagu. Aitak eta amak badute hizkuntzarekin jolasteko joera. Gainera, ama antzerkia egiten ibili zen gaztetan, herriko taldeetan.
Aiton-amonengandik jaso genuen jolas, ipuin, asmaziozko gezurren, fantasia giro hori. Aitonak beti kontatzen zuen berak ez zuela sorginetan sinesten baina akelarre bat ikusia zuela.

Nik eskola txikia Legazpin egin nuen eta hurrengo urtean Irunera joan ginen bizitzera. Niretzat dena bat zen, Legazpitik Iruna aldatzea eta fraideen eskolara sartu izana. Sei urtean egon nintzen munduari barkatzen ez niola. Beldurrean oinarritzen zen fraideen eskola. Niretzako Frankismoaren aurpegia fraideak izan dira. Zuzenean bizi izan dugu autoerrepresioa, beldurra... Nahiz gero fraideak banaka hartuta beste aurpegiren bat ikusten genion bateren bati, sistema horrelakoa zen.
Kontu hori likidatuta utzi nuen, "Akaso" bildumako "Bele jolasak" ipuinean. Izenburuak garbi adierazten du guretzako fraideak zer txori klase ziren. Hori da lehendabizi idatzi nuen ipuina. Fraideekin bizitakoak markatu egin ninduen, eta idazten hasteko zama hori kendu behar nuen gainetik. Mendeku hori egin behar nuen. Ipuin hura oso natural atera zitzaidan. Erdi klabe jolastian idatzi nuen, tonu errealistan kontatzeko gauza ezagunak baitziren. Baina amorrua dago hondoan.

Ez. Inguruan baditut literatura erlijiotzat dutenak, dena irakurri, ikusi eta kontrolatu behar dutenak... Ni oso asistematikoa naiz irakurtzen eta idazten. Urte pila dira ezer idatzi ez dudala, eta ez dut neure burua horretara behartzen. Ateratzen bada, ederki. Kaxoiak hasitako gauzez beteak dauzkat. Nobelatxo baten erdia ere egina dut, baina hor utzia daukat. Gainera ez nuke horren baitan bizi nahi.
Borgesek zioen bezala, nahiago dut irakurle izan idazle baino. Hain zuzen, itzulpen lanak betetzen dit irakurzaletasuna. Nik neure armak itzulpenean egin ditut. Itzulpenak egitean, irakurtzearekin bat sortu ere egiten da, baina angustiarik gabe. Geuretik sortzen dugunean ez dugu jakiten geniala edo erabateko huskeria den, beste inplikazio bat dago.

Lizeoan irakasle nintzenean, gogoratzen dut ikasle bat etorri zitzaidala, eta esan zidan: "Nik irakurri ditut itzulpen guztiak. Baina orain ez dut nire beharra asetzen didanik aurkitzen euskaraz" eta "La historia interminable" erakusten zidan. Arrazoi zuela erantzun nion, niri ere gauza bera gertatzen zitzaidala. Hipokritak edo tontoak ez garenok, badakigu garai hartan euskaraz irakurtzen ahaleginduta ere, ez zegoela aukerarik benetako literatur zale baten premiak asetzeko. Euskaraz ez zegoen hori ikusi nahi nuen, eta inork egiten ez zuenez, horretan ahalegindu nintzen.

Irakurle neurotikoa izan behar du itzultzaileak. Denbora guztian interpretatzen aritu behar du oinarrizko testua. Ez du asko irakurri behar, baina bai sakon. Irakurzaletasun hutsarekin hasi liteke gauzak egiten. Bere hizkuntza kontrolatu behar du. Ez bakarrik normal jarduteko, baita erregistro ezberdinak erabiltzeko ere. Zentzu horretan, ezagutza zabal eta malgua behar du. Etengabeko lanketa da, beraz.
Espainiako literatur itzultzaile batek zioenez, itzultzailea ez da asko dakiena, beti gehiago jakin nahi duena baizik. Beti dago gehiago landu beharreko erregistroren bat, beti dago gehiago dokumentatzeko premia... Liburu bakoitzak mundu bat biltzen du, eta mundutxo horretako hitzak, giroa, sintaxia itzultzean, dokumentazioak zer esan asko du.

Jatorrizko testuaren efektua lortu behar du itzulpenak. Efektu hori lortzeko jatorrizko testua aldatzea errazago barkatzen dut alderantzizko kasua baino.
Itzulpenak berekin du ase ezin puntua. Badakigu beti hobetu daitekeela. Azkenean, lana entregatzen dugu, baina ez jatorrizko testutik ahalik eta hurbilen iritsi garelako, baizik eta ezin dugulako bizitza osoa horretan pasa.

Ipuinen kontaera naturalagoa da. Sutondoko ipuinak kultura guztietan kontatu dira, eta ahozko tradizioa dugunez, hobe gorde dugu. Uste dut ipuinen tradizioa herri txikiekin lotzen dela. Nobela modernoa hiriarena da. Ahots polifonia, konplexutasuna, fantasia utzi eta errealismoa... Guk hiri handi bakarra dugu. Irlandakoaren antzerako gizartea izan liteke gurea, landa herriz osatua, baina guk ez daukagu Dublinik.
Ongi egiteko, ipuina ez da genero erraza, baina bai laburragoa. Nobelak beste eraikuntza bat dauka. Ipuinak fantastikotasuna, poetikotasuna du. Zerbait puntuala da, hasi eta buka dena bat. Nobela lerro bat da, bidaia bat.
Nire ustez, oso zaila da ipuina eta nobela maila berean idaztea. Izaera kontua da. Gurean garbi dago Saizarbitoriak nobelagilearen marka duela. Ipuinak egin dituenean ere, oso ipuin nobeleskoak egin ditu.

Toki guztietan zailtasunak ditu. Arazo komertziala dela dirudi, okerrago saltzen omen da. «Best seller»rak ere, beti dira luzeak. Badirudi irakurle tipikoek, gauza gutxi irakurtzen dituztenek, nahiago dutela nobela baten munduan sartu, eta behin pertsonaia horietara ohitzean, horiekin jarraitzea, eurekin identifikatzea...
Bestalde, AEBetan ipuinak beti izan du tradizio zabala. Gainera, garai berriokin badirudi gauza labur eta zatituak hobe sartzen direla...

Negatiboki definituta, besteren baitatik ez aritzea da estiloa. Nork bere bidea egitea. Hori paradoxikoa ere bada, geure bidea egiteko imitazioan oinarritu behar baitugu. Normalean irakurri eta miresten dugun horretatik elikatzen gara, nahi izan edo ez. Eredu hori errepikatu nahian idazten dugu, batzuk ohartuta eta besteak oharkabean.
Baina azkenean, idazten dugunak geu gara. Geuk ikusten dugu zerk erakartzen gaituen, geuk ikusten dugu geure bidea.

Hori da eztabaida. Zaila da esaten. Forma eta edukia bereizi daitezke, baina azkenean zerbait sintetikoa da. Esanahi bat ondoen bideratuko duen forma bilatzen da beti. Forma bakoitza eduki bati dagokio. Beraz, forma aldatuz gero, azkenean edukia aldatzen da.

Azkenean batek idazten du ez nahi duena, baizik ahal duena. Gorputzak eskatzen dion hori. Literatura komertzialarena beste kontu bat da, enkargu bati erantzuten dio eta kito. Baina bestela, ez du merezi.
Noski, lana argitaratuko bada, idazleak ez du eskubiderik burutik pasatutako lehen gauza etorri bezalaxe emateko. Landu beharra dago, argitaratuz gero irakurtzeko argitaratzen baita. Izan zaitezke ausartagoa, eskatu diezaiokezu gehiago irakurleari, baina idazketa automatikoarena da artifiziorik handiena, ez da naturala. Garai abangoardista haietan oso modan egon zen, baina niretzat askoz artifizialagoa da. Horiek esperimentuak dira.
Normalean, naturaltasuna lortu dutenak, ondo esna zeudenean imitatu dituzte pentsamenduak. Obra literario horiek ordu asko behar dituzte, ez dira etorri bezala emanak. Naturaltasuna konkistatu egiten da.

Gauza bat da ahozkoa eta bestea idatzia, eta bereizi egin behar dira. Jendeak oso mitifikatuta dauka ahozko kontu hori. Ahozkorik gabe ez dago ezer, ados. Baina ahozko narratzaile oso ona izan liteke aldrebes erabatekoa idazten. Bi teknika ezberdin dira.
Berez da artifiziala hizkuntza idatzia. Beraz, ahozkoa idatzi nahi duenak, landu egin beharko du ahozkoaren itxura hori artifizioz egiteko. Ahozkotasunetik idatzizkorako pauso horretan hutsunea dugu. Gero eta gehiago ari gara osatzen, baina prosa estandar baten beharra dugu. Estandarra behar dugu, gero estandarra hausteko. Baina guri bi gauzak batera egin beharra tokatu zaigu, kultura eta kontrakultura, alegia.

Ahozkotik idatzizkora pasatzerakoan, euskarazko eredurik ez dugunez, edo egonda ere horretan jantzi ez garenez, dugun erreferentzia erdararena da. Idaztera jartzen garenean erdararen pisua datorkigu, erdararen eredua, eta erdararen eskemekin aritzen gara.
Berez duguna baino arazo handiagoa dugu. Lehenik ikasia ahaztu egin beharra dugu, askatu egin behar dugu erdararekin bihurritutakoa. Euskarazko molde eginen gainean ibiltzea da kontua. Euskaraz esateko modu propioak bilatzea, eta ez automatikoki erdararen kalkoa egitea.
Arazo guztiz normala da, egokitu zaigun garai eta egoeran. Hori da itzulpenaren aurka jende askok daukan aurreiritzia ere. Gaztelaniaz irakurtzean inork ez dio bere buruari galdetzen ea itzulpena den. Jendeak Chejob irakurri du, eta esaten badiozu euskarazkoa atera dela, erantzungo dizu ezetz, berak nahiago duela jatorrizkoa. Jatorrizkoa Chejoben gaztelerazko itzulpenari deitzen diote, noski!

Ezin dut jasan Euskadi Irratian erabiltzen den erregistroa: "Goazen ez dakit zer ikustera..." andereñoa dirudi, gela batean azalpenak ematen. Badirudi etxekoandre infantil bat dela haiek imajinatzen duten entzulea. Nire ustez oso itsusia da, entzulearekiko halako paternalismoz jardutea. Ziur nago entzulea, hor ari dena baino zerbait gehiago badela.
Hizkuntza aldetik, gero eta maila baxuagoa dago. Entzule denengana iritsi behar duela aitzakia hartuta, beti azpitik ari dira. Denok berdinak gara, hori da nonbait, demokrazia. Beraz, dena berdintzen dute, dena lautzen dute azpira, lur arraren parean.

Badira oso esatari onak, eta badira euskaraz kameraren aurrean bakarrik egiten dutenak. Gaizki ulertutako errespetua dago. Esatari batzuek aldiro aldiro akats berak egiten dituzte, eta ondokoak ez dio behin ere zuzentzen.
Badakit zaila dela. EITB hasi zenean kontrolik gabe hartu zituzten langileak. Gero, dena finkatuta zegoenean jarri zuten euskara arduradun bat, baina jada hutsa egina zegoen. Katalunian, telebista sortu baino urtebete lehendik hamabost lagun ari ziren erregistroak eta hizkera lantzen. Eta jendea hartzerakoan ere irizpideak garbi zituzten.
Niretzat errua ez da esatari bakoitzarena, egiturarena berarena baizik. Enpresaren politikarena. Beste zein herritan eskatzen zaio kazetari bati bi hizkuntzetan bikaina izatea? Kazetariak hizkuntzaren profesionalak dira. EITBn lan bera egin behar dute euskaraz eta erdaraz. Eta badakigu zer aldetara desorekatzen den hizkuntza maila.
Hasi zenean beti esaten zena zen: "Ahal duguna egiten dugu". Gure errua ere bada. Bezeroak ohituta gaude edozer gauza onartzen. Gauza ideologikoekin-eta gehiago protestatzen dugu. Baina euskarazko zenbait esatarik egiten duten barregarrikeria hori erdaraz egingo balitz, saturatuta egongo lirateke telefono guztiak.
Enpresa batek euskarazko iragarki bat ateratzen badu sekulako akatsarekin, gure erantzuna izaten da: "Kargu hartzen badiogu hurrengoan ez du euskaraz aterako…". Bada, zer nahi duzu esatea! Nik neuk nahiago dut ez ateratzea, euskarari burla egitea baino. Borondaterik onenarekin egina badago ere, jada ez gaude lehengo garai haietan. Hizkuntzaren bezerook exijitu egin behar dugu beti.

Beste hizkuntzak ikastea oso ona da. Pena ematen du frantzesaren atzerakadak. Ingelesa latin modernoa bihurtzen ari da eta baliagarria dirudi. Interesgarria da, batetik, beste hizkuntzen erreferentzia edukitzea, bestela euskararen kondena handiagoa baita. Jendeak pentsatzen du gauzak erdarazko izenarekin erori direla zerutik. Gutxienez, horrela ikusten da beste erdara batean beste modu batera deitzen dela. Ikasbide ona da.
Dena beharko dugu. Frogatuta daukat ingelesetik itzulpenak egitean, erdarakadak egiten direla, baina ez ingelesezko erdarakadak, gaztelaniakadak baizik. Ingelesez dagoena zuzenean euskarara itzuliko balitz hobeto legoke askotan, baina tartean gaztelerak eragiten du. Hor ikusten da zenbateraino barneratuta dauzkagun gaztelaniaren eskemak.
Espero dut guk hizkuntzak ikasten genituen garaian baino modu eragingarriagoan eta naturalagoan irakatsiko direla orain. Edozein modutan, zaila izango da. Eskolari gauza gehiegi eskatzen dizkiogu, gizarteak ardura gutxiago hartzen dituen honetan. Badirudi gizarteak kontrara egiten duena irakasteko eskatzen diola eskolari. Baloreen kontuarekin ere hori gertatzen da. Guretzat balore ez direnak umeei emateko eskatzen diogu eskolari. Batzuek euskararekin berdin egiten dute, "hurrengo belaunaldiak egingo du" esaten da, baina ez dakit zenbat belaunaldi pasa diren eskolatik, eta beti hurrengoak izan behar du.

Nire egoera sekula ez da izan itzultzaile tipikoarena. Pribilegiatua sentitzen naiz nahi izan dudana itzuli dudalako, zaletasunez. Ez naiz aberastu, baina merkatuko prezioak baino gehiago kobratu izan dut. Itzulpen tipikoa egiten ari den autonomoaren lanak izugarriak dira.
Beste herrietako itzultzaileak harrituta geratzen dira hemen literatur itzulpenak zenbat ordaintzen diren ikusita. Bestelako itzulpenetan ez dago halako alderik.
EIZIE saiatu da lanbidearen beraren presentzia eta garrantzia ikusi dadin. Gauzak antolatuta dauden moduan, puska batean itzultzailerik gabe ezin dugu ezer egin. Itzultzaile onak edukitzea interesatzen zaigu, eta lan baldintza onetan.

Bezeroak benetan erreklamatzen badu, gauza batzuk legez egin behar dira. Euskarazko itzulpena nahi duenari interpretea jarri behar diote. Ikusten dut gero eta gehiago egiten dela. Partehartzaileen artean batek euskaraz egiteak berak ere, behartu egiten du euskarazko itzulpena egotera.
Hipokrisi eta maximalismo gabe errebindikatu egin behar dira gauza horiek. Batzuetan, maximalismo horiengatik jendea aspertu egiten da. Errebindikatze hutsagatik errebindikatzen dela uste da, eta ondoren benetako errebindikazio bat datorrenean, zaku berean sartzen da.
Batetik dago zabarkeria, eta bestetik "euskara hutsean egin dezagun" gehiegizkoa, daukagun egoera edukita. Tarteko oreka bat behar dugu, arrazoizkoa den horretan jarri behar genuke indarra, posible den horretan. Bestela, itxurakeriara kondenatuta gaude. Lortzera hel ezin gaitezen gauza bat eskatzen badugu, azkenean egingo dena horren itxura hutsa izango da