Duela ehun urte, Argentina Euskal Herri txiki bat ere bazen (Italia txiki bat eta beste zenbait herrialde europarren «klon» ere bazen moduan). Foruak galdu berriak zituzten euskaldun askoren ihesbide, miseriari ihes egiteko soluzio, ametsetako herrira diru pixka batekin itzultzeko amesleku, iniziatiba berriak entsaiatzeko leku libre, eraikitzen ari zen herri demokratiko berria... Pello Mari Otañoren bertsoek marrazten digute gaur sinestezinezkoa eta gure gurasoei aldiz oso gertukoa zitzaien esperientzia hura.

Gipuzkoako Zizurkilen sortua, hemen bertsolari gisa fama handia egina, Argentinara jo behar izan zuen bizimodua ateratzera. Bi aldiz itzuli zen. Hirugarren aldiz joaterakoan, Pasaiako portuan zituen despedidan Txirrita, Gaztelu-Gorriya eta Urnietako Arregi, bertsotan. Baina hezurrak Ameriketako Panpan utzi zituen.
Antonio Zavalak argitaratutako bertsoetan antzematen da zein harreman zegoen Argentinako eta etxean geratutako bertsolarien artean. Baina inork gutxik imajinatuko luke XXI. mendean ere Euskal Herri hiru-buru honetan ia ezinezkoa den ekintza handi bat, opera bat euskaraz, 1900ean estreinatu ahal izan zela Buenos Airesen. «Artzai-Mutilla»ren hitzak Pello Mari Otañok idatzi zituen, eta musika Felix Ortiz y San Pelayo azpeitiarrak. Zabalaren «Pello Mari Otaño eta bere ingurua» liburuak bildu ditu Buenos Airesko prentsak «Artzai-Mutilla»z idatzitakoak: «La Nación», «La Prensa», «El País», «El Correo» («... y hacemos votos para que cuanto antes se anuncie nuevamente la audición de la primera ópera vasca»), «El Diario», «La Tribuna», «El Tiempo», «El Diario del Comercio» («Estreno de la ópera vascongada del maestro Félix Ortiz y San Pelayo congregó una concurrencia extraordinaria en el teatro Victoria»), «Caras y Caretas», «Ilustración Sudamericana», «La Mujer» («El libreto original del señor Otaño, modesto herrero en Pehuajó, que con su espíritu de poeta ha llevado a la escena un idilio tan sencillo como encantador, que encaja verdaderamente en las patriarcales costumbres de la tierra vasca...»
Herri minez bizi ziren Argentinaraino iritsitako euskaldunok, espero zuten aurrerabiderik ez zuten aurkituko askok, beste zenbait sos batzuk eginda itzuli zen sorterrira (Hernanin bezala beste zenbait herritan diren Buenos Aires auzoetako jendeek badakite horren berri), eta denentzako ere urte eta egoera latzak bizi zituen Euskal Herritik alde egiteko ihesbide ere bazen.
Ezagunak dira Otañok «Ameriketako Panpetatik» izenburupean idatzitako bertsoak. Haietan, txabola aurrean duen ombú arbolari mintzo zaio, jaiotetxe atariko intxaur handia eta inguruko gaztainadia biziarazten dizkiola maitekiro kantatuz. Eta Otañori ezagutzen zaizkion azken bertsoak Argentinaren independentzia ospatuz idatzitakoak ditu: «Euskaldunak Arjentinan, dierri onen lokabetasunaren lenengo eunki-mugan». Argentina aurrera ateratzen hainbeste lan egin zuten euskaldunak eta egunen batean Foruak kendu ondorengo kalamidadeak bukatzea espero zuten hemengo anai-arrebak elkarrekin ariko zirela uste zuen, beste hainbeste herritarrek bezala. Baina itsasoa erditik, elkarren arteko distantzia handiegia zen