Erantzun hori nire bizitzaren nondik norakoarekin lotu behar dut. 1973. urtean -Parisen lau urte filosofia ikasten aritu ondoren- Euskal Herrian finkatu nintzen, artean ez nuen euskaraz egiten. Euskara ikasi eta hemengo kulturaren alde egingo nuela agindu nion nire buruari. 1974an Zarauzko ikastolan sartu nintzen. Lehenagotik ipuinak gaztelaniaz eta frantsesez ere idatziak nituen baina ez argitaratuak; 18 urte inguru nituela ipuin lehiaketa bat edo beste irabaziak nituen. Ez nuen zalantzarik idazle izan nahi nuela, baina euskaraz idazteko beharra ikusi nuen ikastolan, orduko ikasleek ez baitzuten apenas euskarazko literatur libururik. Garai haietan irakasleek denetarik egin behar izaten genuen eta horregatik hasi nintzen haur literatura lantzen.

Nire euskarazko lehenengo ipuin bilduma 1981ean argitaratu zen: «Amets uhinak», Elkar argitaletxea sortu zen unean. Ipuin freskoak dira, fantasiazko ipuinak ziren gehienak; ikastolako klaseetan nik erabilitako ipuinez osatua. Orain, normala den bezala, ez nuke horrelako ipuinik idatziko, garai bateko emaitzak dira.

«Amets uhinak» idatzi nuenetik «Txan fantasma» idatzi nuen arte garai bat bizi izan nuen. 1984an, «Txan fantasma» ipuina mugarri bat izan zen nire ipuingintzan. Errealismo kritikoa zenik ere ez nekien, baina ipuina horrela izendatua izan zen. Literatura modernoa bezala joa izan zen. Haurrari eguneroko problematika azaltzen zitzaion ipuinaren bitartez. Gainera, Bartzelonako La galera argitaletxeak ipuina gogo biziz hartu eta katalanez nahiz gaztelaniaz argitaratu zuen. «Txan fantasma»rekin haurraren barne mundua arakatzen hasten dela -edo euskal haur literatura modernoa hasten dela-, esan du zenbait adituk.

«Txan fantasma», «Maria eta aterkia» eta antzeko ipuinek hemendik kanpo ezagutarazi ninduten. Beste mugarri bat Asun Balzolaren lana topatzea izan zen. Nirea bezalako estetika bat aurkitu nuen, handik aurrera adiskidetasun mina bihurtu dena. «Iholdi», «Izeba Txikia» edota «Alex» izeneko ipuinak sortu ziren harrezkero. Euskadi Saria eta Nazioarteko Aipamen berezia jaso nituen; beste literatur mota bat sortzen hasi nintzen.

Nire kasuan, nik neronek pertsonekin izan ditudan harremanen bidez gauzatu dira itzulpenok. Ez dut itzulpen bat lortu ez argitaletxeen, ez Eusko Jaurlaritzaren ez inongo instituzioren bidez. Liburu bakoitzaren itzulpena abentura bat izan da. Ipuin bakoitzak pertsona baten barnea hunkitu du. Euskal idazle batzuek egin dugun bidea da, ez nirea bakarrik. Badirudi, zorionez, hau aldatzen ari dela.

Ez naiz inor hori esateko, hori besteek esan behar dute. Literaturaren egitekoa -barne mundu propio bat izaki- ideia eta sentimenduen bidez bideratzea da. Desafio literarioa modu apal baina sakonean idaztean datza niretzat; hitz neurtu eta baliabide estilistiko murritzekin egitea, norberaren barruko imajinarioa gauzatzea. Nire literaturan samurtasuna dagoen ez dakit, baina nire ipuinak ez dira beti samurrak, ironia ia beti dago. Gauza serioz hitz egiteko umoretsuki jokatu behar duzu. Sentimenduen mundua gustatu izan zait beti, baina izendapenei beldur handia diet, klixeei beldurra diet. Orain gutxi arte klixe batean sailkatua izan naiz: neska-mutilen arteko dialektikak edo harremanak tratatu ditudan idazle bezala. Horrek amorru pixka bat ematen dit. Hala egin badut ere, ez dut propio egin. Esate baterako, feminista bezala idatzi dudala? Horiek klixeak dira, idazleentzako sentsazio txarrak uzten dituena. Gauza bat da norberaren ideologia, eta ni feminista naiz, egia da, eta beste gauza bat da ipuin feministak idaztea. Ezagutzen nautenek badakite ez nagoela horrekin ados.

Hasierako ipuin haiek zuten freskotasuna galdu dut eta inozentzia ere bai. Poza eta jolas giro hori galdu dut eta autoexigentzia irabazi. Nolabaiteko inozentzia galdu dut eta ofizioan irabazi.

Exigentziak. Duela hogei urte baino exigenteagoa naiz nire buruarekin eta besteekin, baina irakurtzen dutenak ere bai. Gaur egun ezin da edozer gauza argitara eman. Garai militante haietan bai, haurrei eskaintzeko besterik ez baitzegoen. Ofizioak nolabaiteko sufrimendua dakar eta ezin duzu atzera jo, ezin duzu lehen bezala idatzi, gero eta hobeto idatzi behar duzu. «Galtzerdi suizida», kasu, orduan ezin imajinatu genezakeen ipuina da.

 

 

Idazteko zereginean bi fase bereizten ditut. Nire buruarentzat idazten hasten naiz. Hau da, istorio bat bururatzen zait eta istorioak ni eraman nazan uzten dut. Ez dakit ipuina noraino joango den, ez ideiak, berez, ipuina izateari eutsi egingo ote dion. Hori da idaztearen alde laketgarriena. Adibidez, «idatzi ezazu ezaugarri hauek dituen zortzi urtekoentzako zortzi orrialdetako ipuin bat» esango balidate, idaztea eskribau lana bihurtuko litzaidake. Eta horretarako Unibertsitateko lana daukat; nomina eta beste. Orduan, literaturan libertatea bilatzen saiatzen naiz, nahi dudana egiteko libertatea.

Bigarren fasea irakurleei begira egiten dudana da, egin beharrekoa nik uste. Orduan, ezaugarrien arabera, ipuina zortzi edo hamabi urtekoentzat argitaratu daitekeela eta zenbait aldaketa, zuzenketa edota egokipen egiten hasten naiz.

Lehenengo fasea da atseginena, hala ere. «Galtzerdi suizida»ren kasua, esaterako, non hasten dudan galtzerdi batek bere burua botatzen duela kontatuz. Hortik aurrera istorioa galtzerdi baten ikuspuntutik osatzen doa. Ipuinak berak ziurgabetasun batean eramaten zaitu. Jakina, horregatik gelditzen dira ipuin asko mahaiko kaxoian eta ez dira ipuina izatera iristen. Nik eginbide hau mantendu nahi nuke, bestela literatura zeregin benetan lehorra bihurtzen da, ez zeregin laketgarria behintzat.

Ipuin batean, bi alde lantzen dira: literarioa eta linguistikoa. Eskolan lantzen dena gaitasun linguistikoa izan ohi da. Egun, hizkuntza aldetik ondo idazten da, erabiltzen diren egiturak onak dira; denok irabazi dugu horretan. Bestea, gaitasun literarioa, askoz zailagoa da lantzen. Hau da, literatur irakurleak liburu bat preziatzeko lehenago beste liburu batzuk irakurri behar izan ditu; kate bat da, denok bizi izan edo bizi behar dugun katea. Nik «Madame Bovary» maitatzeko, aurretik beste liburu batzuk irakurri behar izan ditut.
Gaitasun linguistikoa eskolan osatzen da. Gurean landu behar dena gaitasun literarioa da. Zer da literatura? Zer da literatura ona eta zer ez da hain ona? Haurrei gustatzen ote zaie irakurtzea? Behartuta irakurtzen ote dute? Literaturaren koska gaitasun literario horren barruan dago.

Literatura esperientzia bat bezala transmitituz; esperientzia hori topaketa bat bezala ulertua izaki. Hau da, literatura liburua eta irakurlearen arteko elkarrizketa isila da, batzutan baino ematen ez dena. Haurra eta gazte nintzela topaketa hori bizi izan nuen, emozio bat, liburuarekin bat egite hori, esperimentatze hori; liburu batzuekin bederen. Literaturan esperimentatzen den harreman hori da literaturzale bihurtzen zaituena.

Ez naiz ziur. Eskolan burutzen den irakurketaren bidez baliteke haurrek dezente irakurtzea, baina inoiz ez ezagutzea zer den esperientzia literarioa. Liburu guztiek ez dute esperientzia hori eskaintzen eta irakurle bakoitzak liburu ezberdinetan aurkitzen du berea. Batzuek Harry Potter-ekin aurkitzen dute, beste batzuek «Zekale artean harrapaka», Salingerren liburu zoragarriarekin. Kontua emozio hori aurkitzea da.

Harry Potter-en lehen liburua besterik ez dut irakurri, beraz, nire iritzia erlatiboa da. Batetik, duina iruditu zait, baina genero hori ez da nire gustu literariokoa. Tradizio anglosaxoikoa da, Charles Dickensekin lotu daitekeena: protagonista umezurtza, osaba-izeba gaiztoak, lehengusu nazkantea eta abar... Hasiera hori, adibidez, ez nuke nik inoiz idatziko, klixe bat iruditzen zait. Baina ulertzen dut haurren gustuko izatea. «Bostak» eta antzeko liburuek ere izugarrizko arrakasta izan dute haurren artean eta aditu guztiek oso literatura txartzat tratatzen dute Ingalaterran. Bestalde, alderdi on bat ikusten diot hau guztiari: irakurleak sortzearena. Beste alderdi bat, marketinarena, askoz kezkagarriagoa iruditzen zait. Liburu mota hauen bitartez irakurleak lortzen ditugu, eta hori ona da. Pena eta arriskua da, ordea, irakurlea maila horretan gelditzea. Literaturak hortik aurrera eraman beharko luke haurra, eta ez bakarrik liburuaren pelikula ikustera. Irakurtzeko ohitura horrek literaturaren klabeak ezagutzea ekarri beharko luke, literatur gaitasuna sortzea. Beno, hau nire iritzi apala da, beste iritzi desberdinak badaude, ezta?